SAĞLAMLIQ

AZƏRBAYCANDA SKOLİOTİK DEFORMASİYALARIN ÖZƏL KOMPLEKS ORTOPEDİK MÜALİCƏ SİSTEMİNİN 20 İLLİK NƏTİCƏLƏRİ

10-01-2017

Açar sözlər: skolioz, ortopedik-konservativ müalicə, cərrahi müalicə.

Müasir ortopediya elmində skolioz xəstəliyinin müalicə metodları haqda hələ də yekdil rəy yoxdur. Bir sıra müəlliflər konservativ, digərləri isə, müasir cərrahi tədbirlərə üstünlük verirlər. Əlbəttə, əksər ortopedlər skoliozun I-II dərəcələrinin konservativ müalicə edilməsinə şübhə etmirlər. Ancaq söhbət III dərəcəli skoliozdan ketdikdə burada fikir ayrılığı meydana gəlir. Cərrahi metodun tərəfdarları yalnız operativ müdaxilənin effektliyinə inanır və onu təbliğ edirlər. Konservativ müalicə tərəfdarları bu metodun imkanlarının qətiyyən tükənmədiyini israr edirlər [18;19;20]. Beləliklə, skoliozun müalicəsində hal-hazırda da metodoloji inkaretmə prinsipləri üstünlük təşkil edir və bunlar əsasən də orta dərəcəli skoliozların müalicə yollarının seçilməsində özünü büruzə verir.

Metodlar və material Skoliozun müasir konservativ müalicəsi ortezlərlə uzunmüddətli (boyatma prosesi qurtaranadək) müəyyən rejimdə aparılan və periodik korreksiya tələb edən bir prosesdir. Bu müalicə yüksək bilik, təcrübə tələb etdiyindən yalnız ixtisaslı mütəxəssis tərəfindən ixtisaslı müalicə ocağında aparıla bilər. Müalicə ambulator aparıldlğından onun yerlərdə dəqiq icrası və tətbiqi çox vacibdir. Bu sıradan valideynlərin və yaşayış yerində olan həkimlərin dəqiq məlumatlar əsasında müalicənin icrasına nəzarəti aparıcı rol oynayır. Bütün bunları nəzərə alaraq    Az.ETTOİ-nin böyüklərin ortopediyası şöbəsində 995-2000-ci illərdə Y.R.Cəlilov tərəfindən AR Səhiyyə nazirliyinin dövlət sifarişinəəsasən aparılmış elmi-tətqiqat işləri əsasında  skoliozu olan  xəstələrin uzunmüddətli permanent kompleks müayinəsi və müalicəsi sistemi yaradılmış və müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir [1; 4; 5; 6; 7; 8; 10]. Sistem yerlərdə onurğa deformasiyası olan xəstələrin poliklinika həkimləri tərəfindən ilkin diaqnostika əsasında aşkar edilərək Az.ETTOİ-yə istiqamətləndirilməsindən başlayır. Bunun üçün AzETTOİ-dən Azərbaycanın bütün rayon səhiyyə təşkilatlarına azərbaycan dilində metodik tövsiyyə - məktublar göndərilmiş, sahə həkimləri, cərrahlar və travmatoloqlar təlimatlandırılmışlar. Bu təlimatlara əsasən yerlərdə həkim müayinəsi zamanı onurğa deformasiyası müəyyən edilən uşaq və yeniyetmələr AzETTOİ-də ixtisaslı diaqnostika və müalicəyə istiqamətləndirilirər. Xəstələr AzETTOİ-nin poliklinika və ortopediya şöbələrində xüsusi təlimatlandırılmış personal tərəfindən qarşılanır, sənədləşdirilir və ixtisaslı ortoped-vertebroloqun müayinəsinə göndərilir. Müayinə kliniki baxış, onurğanın ayaqüstə və uzanılı rentgenspondiloqrafiya və xüsusi cihazlarla müayinəsindən ibarətdir. Bəzi hallarda MRT, KT, densitometriya müayinələridə aparılır. Xəstələrin kliniki və rentgenoloji müayinəsi zamanı məlum klassik metodlardan əlavə biz skolioza xas olan gövdənin deformasiyalarının dəqiq ölçülməsi üçün bir neçə təklif etdiyimiz üsul və çihazlardan istifadə edirik.

Döş qəfəsinin və onurğanın qabarmasının  hündürlüyünü dəqiqliklə təklif etdiyimiz «qibbometr»-lə ölçmək mümkündür (Səmərələşdiriçi Təklif-S.T. 11/03, müəllif Y.R.Cəlilov) [13]. Məlumdur ki bel və döş-bel tipli skoliozlarda çanağın kəsgin əyilməsi baş verir. Çanağın əyilməsini təyin etmək üçün tərəfimizdən xüsusi cihaz hazırlanmış və praktiki işimizdə tətbiq edilmişdir (S.T.14/03, müəllif Y.R.Cəlilov) [13].

Skoliotik deformasiyanın ağırlıq dərəcəsini təklif etdiyimiz özəl sxemə əsasən təyin edirik: I dərəcəli skolioz - 0-10°, IIA - 11-20°, IIB – 21-30°, IIIA – 31-40°, IIIB – 41-50°, IIIC – 51-60°, IVA – 61-70°, IVB – 71-80°, IVC - 81° və daha cox.

Skoliozun dərəcəsinin düzgün qiymətləndirilməsində əsas qövsü təşkil edən fəqərələrin torsiya və rotasiyasının təyini çox vacibdir. Fəqərələrin torsiyasını biz rentgenoqrammalara əsasən təklif etdiyimiz metodika əsasında təyin edirik (S.T.  13/03, müəll. Y.R. Cəlilov) [15;16;17]. Məlumdur ki, skoliotik deformasiya zamanı onurğa sütunu frontal, saqittal və üfüqi müstəvilərdə deformasiyaya uğrayır. Frontal və saqittal müstəvilərdə olan deformasiyanın ölçüməsi üçün qəbul edilmiş üsullar vardır. Lakin üfüqi (horizontal) müstəvidə baş verən torsiya və rotasiyanın ölçülməsi üçün dəqiq və qəbul edilmiş üsul mövcud deyildir. Çoxsaylı üsulların qeyri-dəqiqliyi və mürəkkəbliyi onların istifadəsini çətinləşdirir. Bizim təklif etdiyimiz üsul torsiyanın həm mütləq vahidlə, həm faizlə, həm də həndəsi dərəcələrlə ölçməyə imkan verir. Üsul torsiya indeksinin təyin edilməsi adlanır və öndən çəkilmiş (fas) rentgen şəkillərində təyin edilir. Torsiya indeksi aşağıdakı düsturla təyin edilir: - Jt = AC/AB (x 100 % və ya x 90°). İndeksin dərk edilməsi üçün fəqərənin normal (burulma olmayan) vəziyyətini 0 – rəqəmi ilə, maksimal mümkün burulmanı 90°- sayırıq. Əğər torsiyanı faizlə bilmək istəsək alınmış rəqəmi 100% vurmalıyıq. Əgər burulmanı həndəsi dərəcə ilə ölçmək istəyiriksə, alınmış indeksi 90°-ə vurmalıyıq. 

Aparılan müayinələrin nəticələri qiymətləndirildikdən sonra xəstənin diaqnozu təyin edilir və ona individual uzunmüddətli ambulator mualucə kompleksi işlənilir. Müalicə kompleksinin əsasını müxtəlif ortez vəsaitlərlə skoliotik deformasiyanın korreksiyası, gövdə əzələlərinin qüvəsinin bərpası və balanslaşdırılması üçün periodik fizio- və kinezoterapiya, massaj kursları, biostimulyasion dərman preparatlarının tətbiqi təşkil edir. Müalicə kompleksinin hər bir komponenti haqda məlumatlar xüsusi təlimat vərəqələrı vasitəsi ilə icraçı fizioterapevtlərə və valideynlərə izah edilir. Hər 3-4 aydan bir xəstə təkrari müayi-nədən keçir və bunun əsasında müalicə prosesinə korreksiya verilir.

Ortopedik müalicənin əsas məqsədi skoliotik əyriliyin korreksiyası və stabilizasiyasıdır. Bizim və başqa müəlliflərin çoxillik təcrübəsi göstərir ki bünları təmin edən əsas faktor ortez vəsaitlərin uzunmüddətli tətbiqidir. Coxsaylı tətqiqatlar göstərir ki IIB-IIIAB ağırlıg dərəcəli struktural skoliozlarda deformasi-yanın inkişafı (progressiyası) həm vertikal, həm də horizontal pozalarda davam edir. Odur ki deformasiyaya korreksiyaedici təsir fasiləsiz davam etməlidir.

Ortez vəsaitlərinin korreksiyaedici effekti onların deformasiyanın əsasən 3 nöqtəsinə (qövsün zirvəsi və “qanadları”) fiziki təsirinə əsaslanır[1;10;13;14]. Öz təcrübəmizdə müasir korsetlərin hər növündə istifadə etdikdən sonra (Çarlston, Şeno, Milvoki, Risser) biz əsasən “Boston brace” tipli korsetlərin tərəfimizdən modifikasiya edilmiş variantlarına üstünlük veririk. Modifikasiya etdiyimiz (Y.R.Cəlilov) korsetlər daima artan dinamik təsirə malikdir və bir necə variantda  (CTLSO-servo-torako-lyümbo-sakral ortez, TLSO, LSO tipli öndən və ya yandan kilidlənən) istifadə edilir. Təcrübəmiz göstərir ki  ortezin təsiri onun müalicə həkimi tərəfindən daima idarə edildikdə qüvvəli olur və nəticə verir. Özəl təcrübəmiz əsasında biz korsetin təsir nöqtələrinə xüsusi elastik “yastıqçalar” montaj edərək korsetin əyriliyə daimi dinamik təsir etməsinə nail olmuşuq. Bəzi xəstələrə (Skoliozun King- Moe təsnifatina əsasən I-II-V tiplərində) korsetdə 4-5 təsir nöqtələri yaradırıq və bununla korsetoterapiyanın effektini xeyli yüksəldirik.   Biz korsetoterapiyanı 2 variantda və əsasən IIB-IIIAB ağırlıq dərəcəli skoliozlarda tətbiq edirik;

1.20 saatlıq korset rejimi. Bu rejimdə əsasən aqressiv,  surətlə inkişaf edən infantil və yuvenil skoliozu olan pasiyentlərdə. Bu rejimdə 2-3 dəfə korsetin cıxarılması və idman kompleksi + yüngül (valideyn tərəfindən) massaj mütləqdir. Bunlar əzələ hipotrofiyasına imkan vermir və korsetlərin mənfi təsirini ləğv edir.
2.12 saatlıq korset rejimi. Bu rejim əksər hallarda müalicənin 2-3-cü illərində deformasiyanın sabitləşmə dövündə tətbiq edilir. Bu devrdə xəstənin individual psixo-emosional durumunu, intellektini nəzərə alaraq ona sərt yataqda arxası üstə yatış (yatış pozası skolioz ücün çox vacib olan bir şərtdir) məsləhət edilir. Əgər xəstə buna riayət etmirsə ona gecə yatışı üçün modifikasiya edilmiş yüngül, kompakt “yarımkorset –çarpayı” hazirlanır. Evdə valideynlər yatağın icərisinə xüsusi yumşaq örtük qoyduqdan sonra xəstələr rahatlıqla uzun müddət ondan istifadə edirlər. Bu rejimdədə 2 dəfə icra edilən gimnastik məşqələlər və yüngül periodik massaj vacibdir.

Skoliz zamanı müalicəvi idman-qimnastikanın əhəmiyyəti bütün müəlliflər tərəfindən bir aksioma kimi qəbul edilmişdir. Biz bu kompleks müalicəni yaradarkən azərbaycan dilində skoliozun müalicəsinə yönəlmiş idman kompleksləri mövcud deyildi. Bunu nəzərə alaraq bu sahədə tanınmış alimlər:- A.F.Kaptelin, J.C.Vanderhagen –nin məsləhətlərini nəzərə alıb, öz təcrübəmizə əsasən Azərbaycan reqionlarındakı şəraitə uyğun idman kompleksləri yaratdıq və bütün xəstələri bu yazılı təlimatlarla təmin edirik. Komplekslər deformasiyanın tiplərinə və ağırlıq dərəcələrinə uyğun bir neçə variantda təyin edilir [4;5;6].

Əzələlərin elektrostimulyasiyası konservativ–ortopedik müalicənin əsas komponentlərindəndir. Biz skolioz zamanı elektrostimulyasiyanın düzgün aparılması üçün xüsusi təlimatlar hazirlayıb bütün rayon və şəhər poliklinikalarının fizioterapevtik şöbələrini məlumatlandırmışıq. Təlimatlarda Azərbay-canda tətbiq edilən əsas növ elektrostimulyasiya apparatlarının xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq prosedurların düzgün aparılması üçün məsləhətlər verilir. Elektrostimulyasiya deformasiyanın qabarıq tərəfindəki gövdənin açıcı əzələlərinə tətbiq edilməlidir. Seanslarin və kursların sayi müalicə həkimi tərəfindən individual təyin edilir. 

Massaj skoliozun konservativ-ortopedik müalicəsini vacib komponentidir. Özü-özlüyündə struktural skolioz zamanı massaj  xüsusi bir korreksiyaedici təsirə malik deyildir. Bunu həm çoxillik ədəbiyyat məlumatları, həm də bizim bu sahədə çoxillik təcrübəmiz göstərir. Massajın əsas məqsədi korreksion-fiksasion ortezlərin tətbiqi zamanı kinezoterapiya ilə birgə əzələlərin hipotrofiyasının profilaktikası və yumşaq toxumalarda qan dövranının yaxşılaşdırılmasıdır. Biz 2-3aydan bir mütəxəssis tərəfindən, 2-3 gündən bir isə təlimatlandırılmış valideynlər tərəfindən yüngül massaj seanslarının aparılmasını tövsiyyə edirik. Bəzi massajistlər prosedurda “manual terapiya” elementləri tətbiq edir. Təcrübəmiz göstərir ki bu zaman onurğanın sabitliyi pozulur, deformasiya proqressiya edir. Odur ki biz bu tip “massajların” tam əleyhinəyik və aparılmasını tövsiyyə etmirik.

Müşahidələr göstərir ki IIIBC dərəcəli skoliozu olan xəstələrin xeyli hissəsində bədən quruluşu, çəki, boy, əzələ və dərialtı piy toxumasının inkişafı qəbul edilmiş fizioloji normadan fərqli olur. Bu xəstələr iştahsızlığı, fiziki tezyorulma, respirator xəstəliklərə meylliliyi ilə secilirlər. Kompleks müalicədə bu faktorlar nəzərə alınmalı və müvafiq tədbilərlə mümkün dərəcədə korreksiya edilməlidir.

20 il ərzində  2000 dən çox IIAB-IIIABC dərəcəli müxtəlif tipli skoliozu olan xəstələr  yaradılmış sistem müalicəsindən yararlanmış, ixtisaslı müalicə almışlar. Qeyd etmək lazımdır ki xəstələrin bir hissəsi müxtəlif subyektiv və obyektiv səbəblərdən kompleksin tələblərinə uyğun sistematik müalicəni tam almamışlar. Lakin xəstələrin böyük bir qrupu müalicələrini sistemin tələblərinə uyğun, tam həcmdə və boyatma qurtaranadək aparmışlar. Bu xəstələrin müəyyən hissəsinin nəticələrini texniki səbəblərdən tam qeydiyyata almaq mümkün olmamışdır. Lakin 729 nəfərin nəticələri müalicənin bütün mərhələlərində qeydiyyata alınmış və statistik təhlil edilmişdir.

Cədvəl  № 1.

       

Cədvəl-1-dən göründüyü kimi xəstələrin 589 nəfəri (80,7 %) 7-14 yaşında olmuşlar. 140 (19,3 %) uşaqda skolioz ilk yaşlarından əmələ gəlmişdir. Həmin uşaqlarda xəstəliyin gedişatı çox bədxasiyyətlidir və deformasiya daha sürətlə inkişaf edir. 222 xəstədə  (30,4 % ) müalicə 14 yaşından sonra başlan-mışdır.

Xəstələrin skoliozun ağırlıq dərəcəsinə və lokalizasiyasına (növünə) görə bölünməsi aşağıda göstərilən cədvəl 2-də göstərilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi nəzarətimizdə olan xəstələrin 317-ndə (43,5%) IIAB və 412 nəfərində (56,5%) IIIABC dərəcəli skolioz olmuşdur. Xəstələrin skoliozun etilologiyasına ğörə bölünməsini analiz edərkən məlum olur ki ən çox rast gələn idiopatik skoliozlardır. Apardığımız analiz göstərir ki, müşahidə etdiyimiz ən kiçik yaşlı xəstə uşaqlarda əsasən displastik (idiopatik) skolioz olmuşdur. O cümlədən bütün bel skoliozları da displaziya əsasında əmələ gəlmiş skoliozlar olmuşdur.

Cədvəl  № 2.

 

Ortezlərlə korreksi-yanın planlaşdırılmasında vaçib üstünlük verən King H., Moe J. (1983), təsnifa-tından istifadə edirik. Bu təsnifata əsasən skoliozun 5 tipi (növü) seçilir:

1.S-vari skolioz: soltərəfli bel və sağtərəfli döş qövsləri. Bel qövsü əsasdır.
2.S-vari skolioz: sağtərəfli döş və soltərəfli bel skoliozu. Döş qövsü əsasdır.
3.C-vari sağtərəfli döş skoliozu. Kompensator bel əyriliyi minimaldır.
4.C-vari sağtərəfli döş-bel skoliozu. Bu tip skolioz uzun qövsü və qeyri-kompensator vəziyyəti ilə seçilir.
5.S-vari iki qövslü döş skoliozu. Soltərəfli Thl-4 və sağtərəfli Th4-12 fəqərələri əhatə edən qövslərdən ibarətdir.

Göründüyü kimi bü təsnifatda bel tipli skoliozlara xüsusi yer verilməmişdir. Həmin skoliozlar I-ci tip S-vari deformasiyalara aid edilmişdir və bu korreksiyanın planlaşdırması nöqteyindən düzdür. Ümumiyyətlə bu təsnifatın üstünlüyünün biri də ondan ibarətdir ki, onurğa deformasiyasının həm əsas, həm də kompensator qövsləri nəzərə alınır.

Cədvəl  № 3.

Xəstələrin  Kinq-Moe təsnifatına əsasən bölunməsi

 

Cədvəl 3-də xəstələrin Kinq-Moe təsnifatına əsasən bölunməsi göstərilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi  I-II-ci tip skolioz 220 (30,2%) xəstədə müəyyən edilmişdir. Bu skoliozlarda kosmetik defekt çox da gözəçarpan olmasa da qarın boşluğu üzvlərinin distopiyası ilə müşahidə olunur. II-ci tip S-vari skoliozlarda döş qəfəsinin sağ tərəfində çox da böyük olmayan qabarma  müşahidə edilir. Kinq I və II tip skoliozlar çox çətin korreksiya edilən deformasiyalar sayılırlar. Deformasiya iki əks tərəfli C-vari qövsdən ibarət olduğundan az kosmetik defekt verən deformasiya sayılır, yəni gövdənin simmetriyasını çox da pozmur.

Korreksiya üçün daha əlverişli sayılan Kinq III tipli deformasiya 349 (47,8%) xəstədə müəyyən edilmişdir. 121 (16,6%) xəstədə gövdəni dekompensasiya edən IV tip  deformasiyalar olub. V tip - yuxarı S vari və ya ikili döş deformasiyalı- skolioz  39 (5,4%) xəstədə müəyyən olubdur.

Etioloji nöqtedən 648 (88,9%) halda skolioz idiopatik, 56 (7,7%) anadangəlmə, 25 (3,4%) nəfərdə isə nevrogen kimi qiymətləndirilmişdir.

Müzakirə

Aparılan kompleks konservativ-ortopedik müalicə 347 xəstədə (47,59 %) skoliotik deformasiyanın artımını dayandırmış və onurğanın  sabitləşməsini təmin etmişdir (Cədv. 4).

Cədvəl  № 4.

 

Deformasiyanın sabitləşməsi bütün növ skoliozlarda, bütün yaş qruplarında müşahidə edilmişdir. Lakin bel və döş-bel tipli skoliozu olan 11-14 yaşlı xəstələrdə bu proses daha çox müşahidə edilmişdir.

Xəstələrin 222-də (30,46%) aparılan müalicə nəinki deformasiyanın artımını dayandırmış, hətta onun 15-18-22° korreksiyasını təmin etmişdir.

 Şəkil 1.  Xəstə Ş.F. 3 yaş (2009-il təvəllüd.) IIIC (50⁰Cobb)  dərəcəli ağır infantil King-Moe IV tip skolioz. Y.R.Cəlilov üsulu ilə  kompleks-ortopedik ambulator müalicə, 12 saatlq TLSO –korset rejimi + kompleks mülicə. Müalicə Davam edir.

  a). 28.09.2011,(korsetsiz R-şəkli- 50⁰).         b). 18.06.2012-il (TLSO korsetdə- R-şəkli).                             

              c). 10.07.2014 il (korsetdə R-şəkli).                     d). 30.03.2015 il (korsetdə R-şəkli).

e). 12.02.2016 il (korsetdə R-şəkli).                f). 29.09.2016 il (korsetsiz R-şəkli-19⁰).

Qeyd edək ki, bu xəstələrin əksəriyyətində göstərilən korreksiya müalicənin 3-6-cı ayları arası dövrdə daha çox müşahidə edilmişdir. Göstərilən xəstələrin sonrakı uzaq dövrdəki müayinələri göstərir ki, alınmış korreksiya davamlıdır və ± 3-5° variasiya edərək saxlanılır. Nəticələrin analizi göstərir ki, aparılan kompleks konservativ-ortopedik müalicənin əsas sabitləşdirici komponenti TLSO tip korsetlərdir. Yaradılan ambulator müalicə kompleksi, valideynlərin sözlərinə əsasən, xəstə uşaqlarda müsbət fiziki və psixoemosional dəyişikliklərin baş verməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir (Şəkil 1).

Xəstələrdən 160-da (21,95%) konservativ müalicə deformasiyanın artımının dayandırılmasını təmin etməmişdir. Bu xəstələrin bir qrupuna cərrahi əməliyyat  aparılmışdır. Yaradılmış vahid ortopedik müalicə kompleksiin tərkib hissəsi kimi götürülən cərrahi müdaxilədən əvvəl aparılan kompleks müalicə bu xəstlərdə deformasiyanın proqressivləşməsini dayandıra bilməsə də, onun tempinin 10-15°-dən 5-7°-dək azalmasını təmin etmişdir.

Skoliozun müalicəsində tətbiq edilən cərrahi üsullar əsasən onurğanı boylama dartan qüvvələrin yaradılmasını nəzərdə tutur. Azərbaycan Elmi Tədqiqat Travmatologiya və Ortopediya İnstitutunda, Azərbaycan Respublikasının Patentlərini (P 990038, I 20030027, I 20030170, müəllif Y.R.Cəlilov) almış 3 növ endokorrektorlar yaradılmışdır və ümumən 85 xəstənin cərrahi müalicəsində istifadə edilmişdir [2; 3; 8; 9; 10; 14]. Alınmış nəticələr qurğuların korreksiyaedici xüsusiyyətini göstərir. Endokorrektorlar həm boylama, həm də köndələn istiqamətlərdə korreksiyaedici təsir qüvvələri yaratmağa qadirdirlər. Böyük həcmdə korreksiya alınmasının təmin edən metodika - distraksiyaedici və derotasiyaedici  endokorrektorların kombinasiyası (Jalilov Spinal Sistem- JSS)) - korreksiyanın saxlanılması cəhəti ilə də etibarlı bir üsuldur. 10 ildən çox bir müddətdə aparılmış  nəzarət müşahidələri göstərir  ki, alınmış korreksiyanın orta hesabla cəmi  15-20% itkiyə məruz qalır. Axır illər isə cərrahi müdaxilələr həm də transpedikulyar sistemlərin tətbiqi ilə aparılır (CDİ, CDİ-Horizon və sair) və bu üsullarla 30-dan çox əməliyyat aparılmışdır.

Nəticələr

1.Onurğanın müxtəlif dərəcəli və növlü skoliozu olan xəstələrdə sistem halında aparılan uzunmüddətli ambulator kompleks konservativ-ortopedik müalicə, onların 47,59%-də skoliotik deformasiyanın artımını dayandırmış və onurğanın tam sabitləşməsini təmin etmişdir. Deformasiyanın sabitləşməsi bütün növ skoliozlarda, bütün yaş qruplarında müşahidə edilmişdir. Lakin bel və döş-bel tipli skoliozu olan 11-14 yaşlı xəstələrdə bu proses daha çox müşahidə edilmişdir.
2.Xəstələrin 30,46%-də aparılan müalicə nəinki deformasiyanın artımını dayandırmış, hətta onun 15-18-22° korreksiyasını təmin etmişdir. Xəstələrin sonrakı uzaq dövrdəki müayinələri göstərir ki, alınmış korreksiya davamlıdır və  ± 3-5° variasiya edərək saxlanılır.
3.Xəstələrdən 21,95% konservativ  müalicə  deformasiya  artımının  dayan-dırılmasını təmin etməmişdir. Bu xəstələrin bir qrupuna cərrahi əməliyyat  aparıl-mışdır. Yaradılmış vahid ortopedik müalicə kompleksiin tərkib hissəsi kimi götürülən cərrahi müdaxilədən əvvəl aparılan kompleks müalicə bu xəstlərdə deformasiyanın proqressivləşməsini dayandıra bilməsə də, onun tempinin 10-15°-dən 5-7°-dək azalmasını təmin etmişdir.

ƏDƏBİYYAT- ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

1.Cəlilov Y.R., Dadaşov X.D. Skolioz. Diaqnostikası və Azərbaycan şəraitində konservativ müalicəsinin xüsusiyyətləri. Azərbaycan Tibb jurnalı, Bakı-1996, № 3, s. 6-9.
2.Y.R.Cəlilov. Skolioz xəstəliyinin yeni endokorrektorlarla cərrahi müalicəsi. Ortopediya və travmatologiyanın aktual problemləri. Az.ETTOİ – nin elmi məqalələr toplusu. XXX buraxılış, Bakı-1999, s. 82-88.
3.Джалилов Я.Р. Оперативное лечение тяжелых форм сколиоза с применением новых упругих пластинчатых эндокорректоров. Конференция «Новые технологии в медицине». Курган -  2000, с. 76-77.
4.Джалилов Я.Р. Коррекция метаболических нарушений в комплексном лечении больных сколиозом. Достижения медицинской науки и практического здравоохранения Азербайджана. Сборник научн. Трудов. РОНМИ МЗ Азерб. Баку - 2001, т.2, с. 480-485.
5.Cəlilov Y.R. Skoliotik deformasiyaların inkişafında fəqərələrin rotasiya və torsiyasının əhəmiyyəti. Ortopediya və travmatologiyanın aktual problemləri. Az.ETTOİ  elmi məqalələr məcmuəsi. XXXII buraxılış, Bakı-2001, s. 103-113.
6.Cəlilov Y.R. Skolioz xəstəliyinin ortopedik müalicəsində kinezo- və fizioterapiyanın xüsusiyyətləri. Azərbaycanda tibb elmi və praktik səhiyyənin müasir nailiyyətləri. Elmi əsərlər toplusu. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə nazirliyi elmi-tibbi informasiya mərkəzi. Bakı-2002, I cild, s. 267-271.
7.Cəlilov Y.R.  Skolioz: diaqnostikası, klinikası, və müalicəsi Metodiki tövsiyyələr, Bakı-2002, 35 səh.
8.Джалилов Я.Р. Комплексное ортопедо-хирургическое лечение сколиотической болезни. Вестн. травм. ортоп. им.Н.Н.Приорова. Москва, 2002, № 3, с.47-52.
9.Джалилов Я.Р. Устройство для оперативного лечения деформаций позвоночника (№а20010136). Азярбайъан Республикасы Стандартлашдырма, Метролоэийа вя Патент цзря Дювлят Агентлийинин «Сянайе Мцлкиййяти» Рясми Бцллетени, Бакы – 2002, с. 40  10.Джалилов Я.Р. Способ измерения наклона таза у больных с поясничным сколиозом. Адаптация различных систем организма при сколиотической деформации позвоночника. Матер. междун. симп. М., 2003, с. 19 – 20.
11.Джалилов Я.Р. Лечение врожденного сколиоза у детей. Оптимальные технологии диагностики и лечения в детской травматологии и ортопедии, ошибки и осложнения. Санкт-Петербург, 2003, с. 190-192.
12.Джалилов Я.Р., Джалилов Т.Я. Метод определения ротации и торсии позвонков при сколиозе. Сагламлыг-Здоровье- Healt №3. Баку – 2006, с. 67-70.
13.Джалилов Я.Р., Джалилов Т.Я. Устройство для определения степени торсии позвонков при сколиозе. Сагламлыг-Здоровье-Healt №7. Баку – 2006, с. 200-202.
14.Джалилов Я.Р. О значении кинезотерапии и электростимуляции мышц туловища в ортопедической коррекции и стабилизации сколиотических деформаций. Саьламлыь-Здоровье-Healt. Бакы-2006,№ 10, с. 43-47.
15.Дмитриева Г.П., Назарова Р.Д. 30 – летний опыт консервативного лечения диспластического сколиоза. Научная конференция вертебрология  - проблемы, поиски,  решения. М.  1998,   с. 17-18.
16.Leitner J., Velan G. and Gepstein r. The Charleston night time bracing vs. TLSO for stabilization of idiopathic scoliosis. 4-th Intern. Congr. Spine Surg., Turkey. 1996, p. 30.
17.Lonstein J.,Winter R. Milwaukee brace treatment of adolescent idiopathic scoliosis – reviw of 1020 patients. Journ. Bone Joint Surg. (Am), 1994, v, 76, p. 1207
18.Дмитриева Г.П., Назарова Р.Д. 30 – летний опыт консервативного лечения диспластического сколиоза. Научная конференция вертебрология  - проблемы, поиски,  решения. М.  1998,   с. 17-18.
19.Leitner J., Velan G. and Gepstein r. The Charleston night time bracing vs. TLSO for stabilization of idiopathic scoliosis. 4-th Intern. Congr. Spine Surg., Turkey. 1996, p. 30
20.Lonstein J.,Winter R. Milwaukee brace treatment of adolescent idiopathic scoliosis – reviw of 1020 patients. Journ. Bone Joint Surg. (Am), 1994, v, 76, p. 1207.