EKZOGEN, ENDOGEN İNTOKSİKASİYALARIN İNSAN ORQANİZMINƏ TƏSİRİ.

16-10-2017

İnsan orqanizminə toksiki maddəllərin təsiri bir problem olaraq XXІ əsrdə xüsusi aktuallıq qazanmşdır ki, bu da son illər kimya sənayesinin sürətli inkişafı nəticəsində ətraf mühitdə 10 mln-dan cox ksenobiotiklərin yayılması ilə əlaqədardır (4, 5).

Ksenobiotik (yunan-yad) termini dedikdə insan orqanizminə daxil olaraq ona böyük zərər yetirən və orqanizmə yad olan ekzogen birləşmələr (ağır metallar, müxtəlif konservantlar, boyaq maddələri, dərmanlar və.s) nəzərdə tutulur. Bu maddələrin 10 minə qədəri məişətdə istifadə olunur, 1000-dən çoxu isə müxtəlif zəhərlənmələrə səbəb olur (5). Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına əsasən, hər il kəskin intoksikasiyalar 250 mindən çox insan həyatına son qoyur ki, bu da 10 əsas ölüm səbəbləri sırasına daxildir.

İntoksikasiya endogen və ya ekzogen mənşəli toksiki maddələrin orqanizmə təsiri nəticəsində baş verən patoloji vəziyyətdir. Müvafiq olaraq ekzogen və endogen intoksikasiya fərqləndirilir. Həm endogen həm də ekzogen intoksikasiyanı xarakterizə edən toksinlərdir. Toksin termini dedikdə orqanizmin hüceyrələrinə dağıdıcı təsir göstərən maddələr nəzərdə tutulur.

Ekzogen intoksikasiya təsnifatı, onlara səbəb olan zəhərli maddələrin təbiətinə əsaslanır.

Endogen intoksikasiya (Eİ) onların yaranma mənbəyinə çevrilmiş xəstə-likdən (travma, radiasiya, infeksiya, iltihab), orqanizmdə toksiki məhsulların yığılmasına gətirən fizioloji sistemdən (bağırsaq, böyrək intoksikasiyası) asılı olaraq təsnif edilir (6, 7).

İntoksikasiya adətən qanda dövr edən toksiki məhsulların təsiri nəticəsində baş verir; endogen zəhərlərin qanda dövrü toksemiya kimi, toksinlərin dövrü isə toksinemiya kimi qeyd olunur (məsələn azotemiya). İntoksikasiya getdikcə güclənir qan dövranında ekzogen və ya endogen mənşəli toksiki maddələr toplanır (7). Ekzotoksinlər orqanizmə ətraf mühitdən üzvi və qeyri-üzvi birləşmələr şəklində daxil olur, onların sintezi insan genomu tərəfindən baş vermir, endotoksinlərin sintezi və metabolizmi isə əksinə, insan genomu vasitəsilə həyata keçir (8).

Yer ekosisteminin əsas sabitliyinin pozulma amillərindən biri ətraf aləmin çoxsaylı kimyəvi maddələrlə çirklənməsidir. Onların bioloji təsir mexanizmi mürəkkəb və çoxşəkillidir. Müxtəlif toksikantların insan və heyvan orqanizminə təsir xarakteri və dərəcəsi bir sıra hallarda mürəkkəb biokimyəvi sistemlərin ksenobiotiklərin metabolizm, antiradikal mühafizə və zədələnmiş bioloji mole-kulların reparasiya imkanları ilə müəyyən olunur.

Ekzogen intoksikasiyanın xarakteri və ilkin gedişatı orqanizmin daxili mühitinə bu və ya digər yolla daxil olmuş ksenobiotiklərin qatılığı və orqanizmin hansı hissəsinə toplanmasından çox asılıdır. Onlar maddələr mübadiləsinin normal gedişatını pozaraq dismetabolizm əmələ gətirir ki, bu da öz növbəsində hüceyrə membranlarını zədələyərək onlarda nekroz, apoptoz və s. kimi distrofik dəyişikliklərin yaranmasına səbəb olur. Ekzogen intoksikasiya dəriyə və selikli qişaya düşərkən, buxar və ya aerozollarla nəfəs alarkən, mədə-bağırsaq yollarına düşərkən zəhərlərin rezorbtiv təsiri nəticəsində inkişaf edə bilər. Ekzogen intoksikasiyanın xarakteri orqanizmə düşən zəhərin toksikliyindən, fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərindən və kəmiyyətindən asılıdır. Əsas rolu orqanizmin vəziyyəti, yaş, cins və insan orqanizmində zəhərin metabolizm kinetikasına təsir edən fərdi xüsusiyyətlərdən asılıdır. Bəzi hallarda intoksikasiya mənbəyi orqanizmə düşən maddənin özü deyil, onun metabolizm məhsuludur .

Yaranma səbəblərinə görə məişət, peşə zəhərlənmələri, zəhərləyici maddələrlə zədələnmələr, raket yanacağı komponentləri, texniki mayelər, radioaktiv maddələrlə zəhərlənmələr fərqləndirilir.

Məişət zəhərlənmələri arasında qida intoksikasiyası (bakteriya toksinləri, zəhərli göbələklər, bitkilər), həmçinin dərman vasitələrinin dozadan artıq qəbul olunması, yaxud dərman vasitələrinin səhvən qəbulu və ya bəzi hallarda orqanizmin fərdi həssaslığının artması ilə baş verən dərman intoksikasiyası daha geniş yer tutur .Peşə intoksikasiyası texnoloji prosesdə zərərli maddələrin tətbiq olunduğu və ya yarandığı zaman, müdafiə və təhlükəsizlik texnikasına riayət olunmadıqda sənaye istehsalatlarında və kənd təsərrüfatında baş verir.

Eİ müxtəlif xəstəliklər (allergiya, yanıq və s.), ekstremal vəziyyətlərdə orqanizmdə yaranan toksiki məhsullar və orqanizmdə yaşayan bakteriyaların həyat fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn məhsulları ilə zəhərlənmələr aiddir. Eİ-nin yaranma səbəbləri maddələr mübadələsinin normal və patoloji gedişatı zamanı yaranan mübadilə məhsullarıdır .Bir sıra hallarda intoksikasiya kliniki şəklin (uremiya, toksikoinfeksiya, tireotoksikoz, toksiki difteriya, toksiki dispepsiya və s.) inkişafını müəyyən edən aparıcı patogen amilə çevrilir (11, 12).

Q.Ş.Qarayev və onun əməkdaşları endogen intoksikasiya sindromunu orqanizmin iltihaba qarşı verdiyi cavab reaksiyası hesab edir. O, öz fikrini onunla əsaslandırır ki, endogen intoksikasiyanın inkişaf dərəcəsi orqanizmdə yaranmış iltihab prosesinin ağırlıq dərəcəsi ilə eyniləşir. Ona görə də iltihabın ilkin mərhələlərində endogen intoksikasiya sindromunun əlamətləri demək olar ki, olmur və ya zəif özünü göstərmiş olur. Lakin iltihabın yüksək mərhələsində endogen intoksikasiya sindromu daha vüsətli olur (1, 2).Endotoksikozun tipik patoloji proses kimi gedişatı xəstənin orqanizmində orqan və sistem dəyişiklikləri səviyyəsində özünü göstərir. Bu dəyişikliklər həyati vacib orqanlarda (ürək, qaraciyər, böyrəklər və s.) funksional pozğunluqlara səbəb olur. Sistem dəyişiklikləri zamanı isə qan dövranının reoloji xüsusiyyətlərinin pozulmasına, səbəb plazma zülallarının parçalanması nəticəsində əmələ gələn qeyri-üzvi maddələr, birləşdirici toxumanın fosfolipidlərinin hidrolizi zamanı əmələ gələn qlikoproteidlər orqanizm tərəfindən kəskin immun cavab kimi özünü büruzə verir.

İlkin affekt mexanizmindən asılı olaraq Eİ-nin aşağıdakı növləri vardır:

– Produksion (endogen toksinlərin həddən artıq əmələ gəlməsi)

– Retension (orqanizmdən toksinlərin çox zəif sürətlə xaric edilməsi)

– Rezerbsion (endogen toksinlərin əmələ gəldiyi yerdən intensiv rezorbsiyası)

– İnfeksion.

О.D.Мişnev, А.İ.Şeqolev və həmmüəliflər tərəfindən aparılmış tədqiqat-lar əsasında məlum olmuşdur ki, xəstəliyin etiopatogenetik mexanizminin gedi-şatından asılı olaraq qan dövranında müxtəlif molekul çəkisinə malik maddələr toplanır və onlar 3 qrupa bölünür (8).

Birinci qrupa molekul çəkisi 10 нm-dan az olmayan kiçik ölçülü toksinlərdir.İkinci qrupa molekul çəkisi 10-200 нm arası olan bakterial və virus mənşəli ekzogen toksinlərdir.Üçüncü qrupa rezorbsion dəyişikliklər nəticəsində əmələ gələn və molekul çəkisi 200 нm-dan yuxarı endotoksinlər aiddir.

Qan dövranında dövr edən toksinlər hüceyrə membranlarını zədələməklə müxtəlif autoimmun xəstəliklərin yaranmasına səbəb olurlar. Sitotoksik zədələnmə mexanizmlərinin öz aralarında sıx surətdə bağlı olması kaskad tipli hüceyrə reaksiyalarının yaranmasına və bunun nəticəsi olaraq patoloji prosesin bütün orqanizmə yayılmasına gətirib çıxarır (12, 15). Toksinlərin dağıdıcı təsirindən orqanizmi qoruyan fizioloji detoksikasiya sisteminə aid orqanlar-ağciyərlər, qaraciyər, böyrəklər, toksinlərin mobilizasiyasını, biotransformasiya, eleminasiyasını patoloji şəraitdə həyata keçirən sistemlər toplusudur. Fizioloji detoksikasiya kimyəvi hemostazın sabit saxlanmasına yönəldilmiş biokimyəvi və biofiziki reaksialar kompleksidir.

Bu proses immun sistem, qaraciyərin mikro və qeyri-mikrosomal sistemi tərəfindən həyata keçirilir. Biotransformasiyanın əsas prosesi iri ölçülü molekulyar maddələri müvəqqəti olaraq tutub saxlayan detoksikasiyaya cavabdeh makrofaq və limfositar sistem tərəfindən, orta və kiçik ölçülü molekulyar birləşmələr isə qaraciyər tərəfindən zərərsizləşdirilməklə həyata keçirilir .Endotoksikoz prosesinin yaranması fizioloji detoksikasiya sisteminin çatışmazlığı və orqanizmin immun reaktivliyinin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq baş verən bir prosesdir.Endotoksikoz sindromunun patogenezində müxtəlif üzvlərin disfunksiyası nəticəsində toxuma metabolizminin pozulması zamanı yaranan və patoloji istiqamətdə fəallaşan toksiki məhsullar böyük rol oynayır. Bu toksiki məhsullar tam identifikasiya olunmasa da, onun bir çox nümayəndələri aşkarlanmış və onların Eİ sindromunun inkişafındakı rolu sübuta yetirilmişdir.

Q.Ş.Qarayev və onun əməkdaşları bildirmişlər ki, Eİ sindromu müxtəlif qrup toksiki maddələrin cəminin törətdiyi patologiya kimi qəbul edilməlidir (2). Tərkibi tam identifikasiya oluna bilməyən, lakin qrup halında birləşərək orqanizmi toksiki vəziyyətə gətirən maddələr əsas törənmiş patologiyanın adı altında ümumi bur adla birləşdirilir. Üzv və toxumaların işemiyası sayəsində meydana çıxan toksiki maddələr işemik toksinlər adlandırılır, toksiki maddələr adətən dekompressiya zamanı qan axınına qoşularaq orqanizmə yayılır və endogen intoksikasiya sindromunun inkişafına səbəb olur.

Endotoksikozun inkişafı ilə bağlı qanda kreatinin miqdarı yüksəlmiş olur, zülal sintezinin zəifləməsi, xolesterinin miqdarının kəskin azalması, qlükogen ehtiyatının aşağı düşməsi, zülal mübadiləsi, karbohidrat mübadiləsi, lipid mübadiləsi pozulmuş olur.Zülal mübadiləsi pozğunluqlarında hipoalbuminemiya, albumin-qlobulin qatılığının aşağı düşməsi müşahidə edilir. Zülal mübadiləsinin pozulması ilə yanaşı metalloproteid komplekslərinin sintezi zəifləyir, qanda sərbəst metalların miqdarı yüksəlir (9, 10). Qaraciyər hüceyrələrində gedən metabolik pozğunluqlar nəticəsində meydana çıxan zülal-enerji çatışmazlığı orqanizmin digər üzvlərində funksional pozğunluqlara və degenerativ dəyişiklik-lərə gətirib çıxarır (3, 13).

Qaraciyər toxumalarında və qan plazmasında lipid mübadiləsi pozğun-luqları mühüm rol oynayır. Lipid spektrinin modifikasiyası lipidlərin sərbəst radikallı peroksidləşməsi reaksiyalarının intensivləşməsi ilə müşaiət olunur və lipid mübadiləsinin pozulma dərəcəsi bağırsaq və qaraciyərdə gedən morfofunksional dəyişikliklərlə korrelyasiya təşkil edir (14). Qeyd olunan biokimyəvi göstəricilərin dəyişməsinə səbəb, işemiya zamanı baş vermiş toxumalarda gedən parçalanma prosesidir.Eİ-nin inkişaf amillərindən biri peritonit zamanı əmələ gələn toksiki maddələrdir.

Q.Ş.Qarayev klinik müşahidələrinə əsasən bildirmişdir ki, peritonit zamanı endogen intoksikasiya sindromunun inkişafında toxumalarda yaranmış işemik toksinlər vacib rol oynayır (1). Destruksiyaya uğramış hüceyrələrdən əmələ gəlmiş bir sıra toksiki maddələr qana sorularaq damarların spazmını yaradır, inkişaf edən işemiya işemik toksemiyanı vüsətləndirir .

Damarlarda uzunmüddətli spazmın baş verməsi onun qidalandırdığı üzvün toxumalarının işemiyası ilə nəticələnir və intoksikasiya mənbəyinin yaranmasına şərait yaradır. Həmin sahədə hüceyrə metabolizminin pozulması sayəsində meydana çıxan toksiki maddələrin çeşidləri də dəyişir və onların qana sorulması həmin humoral mühitdə toksinlərin konsentrasiyasını artırdığından toksemiyanın inkişafı daha da vüsətlənir və poliorqan çatmazlığı üçün şərait yaranmış olur.

Eİ nəticəsində baş verən qaraciyər çatışmazlığının patogenetik mexanizm-lərindən biri monooksigenaz sisteminin zədələnməsidir. Bu sistem ksenobiotiklərin və metabolizmin toksiki məhsullarının zərərsizləşdirilməsini təmin edir. Ekzogen intoksikasiya bilərəkdən toksiki dozalarda zəhərli maddələrin orqanizmə daxil olması zamanı baş verir və kəskin başlanğıc və təzahürlü zəhərlənmə simptomları ilə səciyyələnir. Endogen intoksikasiya toksiki vasitələrin az dozalarda orqanizmə uzunmüddətli sistematik təsiri zamanı baş verir, bu istehsalat şəraitində, həmçinin məişətdə baş verə bilər.

Həm endogen, həm də ekzogen intoksikasiya mexanizmlərində bir sıra oxşar cəhətlər vardır, belə ki, həm bu, həm də digər halda zədələyici maddə toksiki agentdir. Bundan başqa, ekzogen amillərin yaratdığı intoksikasiya endogen yolla realizə olunur. Bu mənada onlar etiologiyasından asılı olmayaraq eyni patogenetik mexanizmdə birləşirlər. Endogen və ekzogen intoksikasiya təzahürünün klinikası öz xüsusiyyətlərinə malikdir. Endogen intoksikasiyanın gedişatı əhəmiyyətli dərəcədə əsas xəstəliyin xarakteri ilə müəyyən olunur. Ekzogen intoksikasiyanın gedişatı isə zəhərin toksikodinamikası, onun dozası, orqanizmə düşmə üsulu, orqanizmin funksional vəziyyəti ilə müəyyən olunur. Müxtəlif zəhərlərin təsir selektivliyi bu və ya digər sindromların yaranmasını şərtləndirir.

Müxtəlif xəstəliklər zamanı orqanizmdə yığılan və Eİ-yə səbəb olan maddələr siyahısına müxtəlif tərkibli: amin turşularının çevrildiyi məhsul (fenol, krezol, indol, skatol, putressin, kadaverin), yağ (b-oksiyağ turşusu, asetosirkə turşusu və aseton) kimyəvi birləşmələri aiddir .

Həmçinin hüceyrə və toxumaların zədələnməsi zamanı xeyli miqdarda ifraz olunan aktiv zülallar, adenilnukleoidlər, histaminlər, seratoninlər, kininlər və digər fizioloji aktiv maddələr əhəmiyyət kəsb edir. Yoluxucu xəstəliklər zamanı bakterial toksinlərin və mikrobların digər həyat fəaliyyəti məhsulları, həmçinin toxumaların parçalanma məhsullarının toplanması baş verir.

Transplantasiya şəraitində intoksikasiyanın əsas səbəbi transplantantın sahibinə reaksiyasıdır. Müxtəlif ekstremal vəziyyətlərdə, məsələn, yanıq xəstəlikləri, travma kimi xəstəliklər zamanı intoksikasiya baş verdikdə retikulendotelial sistemin detoksikasiya bacarığının qarşısının alınması patogenetik əhəmiyyət kəsb edir. Bununla əlaqədar olaraq orqanizmdə mikrosirkulyator şəbəkənin pozulmasına gətirən E.coli endotoksinin toplanması baş verir.Həmçinin hüceyrə membranı lipidlərinin qeyri-fermentativ peroksid oksidləşməsinin stimullaşdırılması da baş verir ki, bunun da nəticəsində orqanizmdə toksiki məhsullar toplanır və həmin membranların keçiriciliyinin dəyişməsinə gətirir. Şüa zədələnməsi zamanı, lipid və xininibənzər toksinlərin toplanması baş verir ki, bu da hüceyrələrə zədələyici təsir göstərir. Orqanizmdə histamin və digər zülali maddələrin parçalanması fizioloji fəal məhsulların toplanmasına gətirib çıxarır .

Aflotoksinlərin, bəzi bakterial toksinlərin, membranotoksinin təsiri nəticəsində fosfolipidlərin strukturu pozulur və hidroliz zamanı aralıq məhsullarının yaranması dayanır. İntoksikasiya mexanizmlərində müəyyən funksiyaların, tək toksiki maddələrə bilavasitə təsiri deyil, həm də neyrohumoral və reflektor, həmçinin müxtəlif orqan və sistemlərin patoloji proseslərə cəlb olunması əhəmiyyət kəsb edir. Nuklein turşularının alkilləşən fosfat qrupundan olan bir neçə kimyəvi birləşmələri (nitrozoetilsidik cövhəri, etilmetansulfonağ və s.) xroniki intoksikasiya zamanı kanserogen təsir yarada bilər .İntoksikasiyanın inkişafına, toksiki maddələri daha az toksiki və ya həll olunan, orqanizmdən çıxarıla bilən maddələr (oksidləşmə, hidroliz, matiləşmə, bərpa və cüt birləşmələrin yaranması və digər proseslər) orqanizmin detoksikasiya sistemləri qarşı-qarşıya durur .

Bu proseslər zəhərli maddələrin zərərsizləşdirilməsi və metabolik çevrilməsini təmin edən, orqanizmin ferment sistemlərinin iştirakı ilə baş verir. Qana daxil olan zəhər qapı venası vasitəsilə güclü detoksikasiya baryeri olan qaraciyərə daxil olur və qismən orada neytrallaşır. İntoksikasiya orqanizmə detoksikasiya sisteminin imkanlarından artıq düşdükdə və ya onların natamamlığı səbəbi ilə inkişaf edir.Aparılan tədqiqatların nəticəsi sübuta yetirmişdir ki, endogen intoksikasiya sindromu polietoloji bir patoloji hal olsada orada ‘’işemik toksinlər‘’ qrupunun iştirakı aparıcı rol oynayır. Etiologiyasından asılı olmayaraq yaranmış toksiki maddələr toxumaya qan axınını pozmaqla orada işemik vəziyyət yaradır. Sonuncu hal isə “işemik toksinlər” adı altında birləşmiş toksiki maddələrin əmələ gəlməsinə səbəb olur.

 

ƏDƏBİYYAT- ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

 

1. Qarayev Q.Ş., Ömərov İ.O. Kəskin peritonit zamanı endogen intoksikasiya nəticəsində qaraciyərdə baş verən morfofunksional pozğunluqların korreksiya metodları // Cərrahiyyə, 2006, № 1, s. 80-85

2. Qarayev Q.Ş., Nəzərəliyeva İ.İ. Endotoksikoz və onun inkişaf mexanizmi haqqında // Sağlamlıq, 2010, № 8, s. 175-179

3. Голованова Е.В., Петраков А.В. Диагностика и лечение внутрипеченочного холестаза при хронических заболеваниях печени. // Терапевтический архив, 2011, №2, с.33-39.

4. Игнатова Т.М. Качество жизни больных на противовирусной терапии. Гепатол. форум 2006; №2, с.4-8.

5. Новик А.А. Реководство по исследованию качества жизни в медицине. СПб.: Изд. дом «Нева»; М.: ОЛМА-ПРЕСС Звездный мир; 2002.

6. Литвинова М.А. Эффективность антигомотоксической терапии в сочетании с малыми дозами бильтрицида при хроническом описторхозе: Афтореф. дис. …кан. мед. наук.-Новосибирск, 2005.

7. Лукьянова Л.Д. Молекулярные механизмы гипоксии и современные подходы фармакологической коррекции гипоксии нарушений. // Фармакотерапия гипоксии и ее последствий при критических состояниях. СПб., 2004. с.36-37.

8. Мишнев О.Д., Щеголев А.И. Печен при эндотоксикозах. М: Медицина, 2001, 236 с.

9. Мамедов А.А. Влияние магнитно инфраокрасной лазерной терапии на белковый обмен при механической желтухе неопухолевого генеза. //Биомедицина, 2005, № 1,с.26-29.

10. Малышева М.В., Булычева Т.И.Содержание ключевых белков ядрышка в лимфоидных клетках здоровых лиц и больных с лимфопролиферативными заболеваниями. //Клиническая лабораторная диагностика. 2010, № 12, с.23-28.

11. Макаров В.К., Хомерики С.Г. Липиды сыворотки крови как биохимические проявления алкогольного, вирусного и сочетанного вирусно-алкогольного поражения печени. // Клиническая лаб. диагностика 2007, №3, с.17-19.

12. Мамедов С.Б. Ферментный статус моноцитов периферической крови при вирусном гепатите у детей ранного возроста. Азербайджанского медицинского университета 2003, №4, с.66-70.

13. Маев И.В., Никушкина И.Н. Особенности сочетанного (НВV/НСV-Инфекция) вирусного поражения печени. // Терапевтический архив, 2008, №2, с.57-61.

14. Шевцова О.И. Влияние хитозона на пероксидное окисление липидов притоксическом поражении печени. // Укр. бioxim. журн.-2000.-Т.72, №2, с.102-104.

15. Толоконская Н.П., Казакова Ю.В. Инфекционные болезни: проблемы здравоохранения и военной медицины: Материалы Рос. науч. практ. конф.-СПб., 2006.-с.291-292.