SAĞLAMLIQ

ÖD DAŞI XƏSTƏLİYİNİN CƏRRAHİ MÜALİCƏSİNİN TƏKAMÜLÜ

20-12-2017

Açar sözlər: öd daşı xəstəliyi, xolesistektomiya, laparoskopik xolesistektomiya, mini kəsiklə xolesistektomiya, ambulator laparoskopik xolesistektomiya.

Öd daşı xəstəliyi (ÖDX) son zamanlar bütün dünyada, o cümlədən Azərbaycan-da geniş yayılmış, dünya əhalisinin orta hesabla 10 %-i bu xəstəlikdən əziyyət çəkir. Hər 10 ildə bu xəstəlikdən əziyyət çəkən insanların sayı 2 dəfə artır, həmçinin yaşla əlaqədar olaraq ÖDX-nin rastgəlmə tezliyi artır. Ahıl yaşlı insanlar arasında biliar sistemin xəstəlikləri içərisində xroniki daşlı xolesistit – 46,1 %təşkil edir. Meyidlərin təşrihi zamanı 20-25 % hallarda öd kisəsində daşın olması rast gəlinir. Beləliklə, hər onuncu kişi və hər dördüncü qadın xroniki daşlı xolesistitlə xəstədir. Bədən çəkisi artıq olan, 40 yaşa qədər doğmuş qadınlarda ÖDX daha çox rast gəlinir. 50 yaşdan sonra ÖDX rastgəlmə tezliyi qadın və kişilər arasında təqribən eyniləşir [1; 2; 3].

А.Е.Борисов və həmmüəlliflərin araşdırmalarına görə müasir dövrdə ÖDX-nə görə aparılan əməliyyatların sayı appendektomiyadan sonra ikinci yeri tutur. 1985-ci ildə Sankt-Peterburq şəhərində kəskin appendisit və kəskin pankreatitdən sonra 3-cü yeri ÖDX-yi tutur. Sankt-Peterburqda hər il ÖDX-dən 3500-4000 xəstə kəskin ağrılarla stasionara daxil olur. 2000-dən çoxu xolesistektomiya əməliyyatına məruz qalır. Moskva şəhərində müvafiq olaraq bu rəqəmlər 1200-6000 təşkil edir. ABŞ-da il ərzində 600000 xolesistektomiya əməliyyatı icra olunur ki, bunlardan LXE-ya icra olunanlar arasında kəskin daşlı xolesistit 10% təşkil edir [4].

Ən qədim öd daşı Misir ehramlarının qazıntısı zamanı əldə olunmuş, bizim eradan əvvəl 1085-945 illərdə yaşamış XXI Firona aiddir. İlk dəfə İbni-Sina (980-1037) öd daşı xəstəliyini cərrahi xəstəliklər kateqoriyasına aid etmişdir [5].

İlk dəfə 1867-ci ildə Bobs tərəfindən İndianapolisdə müalicə məqsədi ilə xolesistostomiya icra olunmuşdur. 15 iyun 1882-ci ildə Alman cərrahı Karl Langenbux dünyada ilk xolesistektomiya əməliyyatını icra etmişdir. Rusiya Federasiyasında ilk xolesistektomiya əməliyyatı 1889-cu ildə İ.F.Kosinski tərəfindən icra olunmuşdur [6; 7; 8].Xolesistektomiya əməliyyatları əksərən iki üsulla–ənənəvi və laparoskopik olmaqla yerinə yetirilir. Artıq bütün dünyada xolesistektomiya əməliyyatları 90%–laparoskopik, 10 % hallarda isə açıq üsulla icra olunur. J.Shea və həmmüəllifləri dərc olunmuş 126 elmi işin–91820 xəstənin əməliyyat nəticələrini analiz edərək LXE-dan sonra ölüm faizının açıq XE-ya nisbətən az olduğunu (0.14%-0.9%) qeyd etmişlər. Lakin, öd yollarının zədələnməsi halları çox rast gəlinmişdir (0.36%-0.47%) [9.,10; 11]. İlk dəfə 1985-ci ildə Alman cərrahı Erich Muche tərəfindən laparoskopik xolesistektomiya əməliyyatı icra olunmuşdur. Əməliyyat etdiyi xəstələrdən birinin miokard infarktından ölməsi və həmkarlarının təzyiqi onu bu üsuldan imtina etməyə vadar etmişdir [12; 13; 14].

Biri-birindən xəbərsiz şəkildə 1987-ci ildə Fransalı cərrah Phillippe Mouret əməkdaşları ilə və 1988 –ci ildə ABŞ –da Eddic Reddick və Douqlas Olsen tərəfindən laparoskopik xolesistektomiya əməliyyatı ıcra olunmuşdur. Hər iki üsul məqsəd etibarı ilə eyni olsa da, troakarların yerləşməsinə və cərrahi briqadanın xəstəyə münasibətdə yerinə görə bir-birindən fərqlənir. Bu taktiki yanaşma laparoskopik cərrahiyə ilə məşğul olanlar arasında Fransız və Amerikan üsulu ilə laparoskopik xolesistektomiya adlandırılır [3].

Rusiyada ilk olaraq J.İ.Qallinger tərəfindən 1990-cı ildə laparoskopik xolesisektomiya icra olunmuş, Azərbaycan Respublikasında ilk dəfə Xəzər Dəniz Hövzə xəstəxanasında G.Ə.Rüstəmov tərəfindən 1994-cü ildə icra olunmağa başlamışdır. [15; 16].1982-cü ildə İsmayel Goco və Chamber tərəfindən mini laparotom kəsiklə XE əməliyyatı təklif olundu. Müxtəlif ölkələrdə ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən geniş tətbiq olunmağa başlandı. 1990-cı illərlə Rusiya Federasiyasında M.İ.Prudkov tərəfindən “mini asistent” avadanlığı təklif olundu və kifayət qədər geniş tətbiq olunaraq kütləvi istifadə olunur [17; 18].

XX əsrin əvvəllərində ÖDX-nin cərrahi müalicəsi sürətlə yayılmağa başladı. Meyo, Mak Berni, Abbe, Kerte kimi cərrahlar məşhurlaşdı. Ən çox populyarlıq qazanan alman cərrahı Ker oldu. 1913-ci ildə Ker 2000-dən artıq xolesistektomiya əməliyyatının nəticələrinə əsaslanaraq iki hissəli monoqrafiya dərc etdirdi. 1918-ci ildə Rusiyada С.П.Федоров “Öd daşı və öd yollarının cərrahlığı” monoqrafiyası dərc olundu [19, 20].Öd daşı xəstəliyinin ağırlaşmasız hallarda planlı cərrahi əməliyyatların uzaq nəticələri qənaətbəxş sayılır və əməliyyatdan sonrakı letallıq– 0,1% təşkil edir. Lakin, ağırlaşmış formalarının nəticələri hələdə pis olaraq qalmaqdadır [3].

Öd daşı xəstəliyinin ən çox rast gəlinən formalarından olan kəskin xolesistitlər zamanı cərrahi müalicə taktikası bir neçə dövrlərə bölünməklə dəyişmişdir. Bu hadisəyə iki nöqteyi nəzərdən yanaşma olmuşdur. Xəstəliyin kəskin fazasında xəstəyə əməliyyat lazımdır, yoxsa yox? Hər iki tərəf başa düşür ki, kəskin xolesistitlər zamanı bütünlüklə əməliyyatdan imtina etmək mümkün deyildir. Kəskin xolesistitin diffuz və yayılmış peritonitlə ağırlaşması zamanı hər iki tərəf eyni fikirlə-təcili əməliyyatın aparılması ilə razılaşırlar.

Qalan bütün hallarda bir qrup cərrahlar Федоров С.П., Маят В.С., А.М.Аминев və başqaları konservativ müalicəyə üstünlük verir, gözləmə taktikasını seçirlər. Bu halda cərrahi aktivlik ~2% təşkil edir. Konservativ müalicə nəticəsində kəskin əlamətlər sönür və “soyuq” dövrdə əməliyyat icra olunur. Ölüm faizi – letallıq bu halda ~2% təşkil edir [20, 21, 22].

Aktiv cərrahi taktikanın tərəfdarlarıБакулев А.Н., Стручков В.И. və başqaları hesab edirlər ki, vaxtında aparılan cərrahi əməliyyat xəstəliyin gecikdirilmiş ağırlaşmalarının qarşısını alır. Belə hallarda cərrahi aktivlik ~80% təşkil edir. Letallıq göstəricisi digər taktikalara nisbətən yüksək ~6-10% təşkil edir. Belə taktiki yanaşmanın özünün də mənfi tərəfləri vardır. Belə ki, əməliyyatlar təcili yerinə yetirildiyi üçün bəzən növbədə olan və ixtisaslaşma kursu keçməyən, təcrübəsiz həkimlər tərəfindən yerinə yetirilir, bəzən xəstələr əməliyyatdan öncə kifayət qədər yoxlanılmır, əməliyyat zamanı isə müxtəlif yatrogen ağırlaşmalar meydana çıxır [23, 24].Kəskin xolesistitlə olan xəstələrin müalicəsində mübahisəli, çoxillik və çoxsaylı kliniki təcrübələrə son qoymaq üçün 1981-ci ildə Minsk şəhərində XXX Ümumittifaq cərrahlar qurultayı keçirildi. Qurultayın qərarında kəskin xolesistitlər üçün aktiv-gözləmə taktikası tövsiyə olundu:

Aktiv-gözləmə taktikasının tərəfdarları içərisində Azərbaycanda akademik B.A.Ağayevin yaratdığı məktəbin rolu böyükdür. Son 30 il ərzində akademik B.A.Ağayev və həmkarları tərəfindən öd kisəsi və qaraciyərdən xaric öd yollarında 18000-dən artıq uğurlu əməliyyatlar aparılmış, letallıq göstəricisi 0,3%-ə qədər enmiş, əməliyyatdan sonrakı ilkin və uzaq nəticələr xeyli yaxşılaşdırılmışdır [1].

Ekstrakarporal litotripsiya – öd kisəsindəki daşların qeri-invaziv əzilməsi, parçalanması 1985-ci ildən etibarən kliniki praktikaya tətbiq olunmaqdadır. Müalicəvi effekt əldə etmək üçün xəstələrin çox ciddi seçilməsi vacibdir. Üsulun efektliliyi daşların xassəsindən, parçalanma qabiliyyəti-fraqmentasiya və elliminasiya xüsusiyyətindən və öd kisəsinin yığılma qabiliyyətindən asılıdır [25,].

Müasir dövrdə öd daşlarının əriməsi üçün istifadə olunan preparatları 40-70% hallarda effektli təsir göstərir. Litolitik müalicəsinin uzunmüddətli 3-12 ay davam etməsi, müalicədən sonra ilk 5 il ərzində residivin əmələ gəlməsi (~70%) bu üsulun radikal müalicə olmadığını göstərir.Çox məhdud göstərişləri olan ~45-80% effektli sayılan ilk dəfə 1985-ci ildə T. Sauerbruch və həmkarları tərəfindən təklif olunan öd daşlarının əzilməsi – litotripsiya həmçinin radikal sayıla bilməz [26].

Hələ 1882-ci ildə Langenbux yazırdı: “Öd kisəsi ona görə çıxarılmır ki onun içərisində daşlar var, ona görə çıxarılır ki o daş əmələ gətirir.” Bütün deyilənləri analiz etməklə bizim fikrimizcə öd daşı xəstəliyindən əziyyət çəkən xəstələrin radikal müalicəsi yalnız cərrahi müalicə üsuludur [8].Müasir dövrdə öd daşı xəstəliyinin planlı cərrahi əməliyyata göstəriş məsələsi birmənalı həll olunmuşdur – cərrahi əməliyyata mütləq göstəriş vardır və hər hansı ümumi xarakterli əks göstərişlərə görə əməliyyatdan qəti imtina etmək olmaz. Ağırlaşma olmadığı hallarda əməliyyatın həcmi xolesistektomiya ilə məhdudlaşır. Lakin ağırlaşmış formalar zamanı müxtəlif problemlər başlayır. Belə xəstələrin rast gəlmə tezliyi müasir statistikaya görə 15-20% təşkil edir [3, 9, 10].

Öd daşı xəstəliyinin yüksək riskli, ağırlaşmış formalarının radikal cərrahi müalicəsinin nəticələri letalliq göstəricisi – 37,1% olduğu halda, paliativ xolesistostomiyadan sonrakı letallıq – 2% olduğunu nəzərə alaraq bir sıra müəlliflər mərhələli cərrahi müalicə taktikasının seçilməsinə üstünlük verdilər. Bu taktika həmçinin akad. B.A.Ağayev məktəbi tərəfindən qəbul olundu və tətbiq olunmaqdadır [1, 9].

А.М.Цигельник və həmmüəllifləri tərəfindən ÖDX-nin müalicəsində açıq və LXE-dan sonra drenaj qoyulması məsələsi öyrənilmişdir. Kemerov vilayət mərkəzi xəstəxanasında 1999-cu ildən etibarən müəlliflər tərəfindən “fəşin” drenaj tətbiq olunur. “Fəşin” drenaj – özündə 3-4-5 kiçik ölçülü silikondan hazırlanmış bir-biri ilə əlaqəli və yanlarında çoxlu dəliklər olan drenaj formasıdır. “Fəşin” drenajın tətbiqi zamanı qarın boşluğunda maye qalmır – eksudat tamamilə evakuasiya olunur [27].

Kəskin destruktiv xolesistitlər, öd kisəsinin çapıq-infiltrasiyası, infiltrat divarından və ya öd kisəsi yatağından diffuz qanaxmalar qeyd olunarkən, paravezikulyar qaraciyər altı abseslər və öd kisəsinin empiyeması olduğu hallarda qarın boşluğunun drenləşməsinə göstəriş vardır. Həmçinin lapa­roskopik ümumi öd axarında əməliyyatdan sonra tikişlərin hermetikliyi və relaparoskopiyadan sonra həmçinin drenaj borunun qoyulması vacibdir [27].

А.С.Ермолов və həmmüəlliflərin məlumatlarına görə, N.V.Sklifasovski adına təcili yardım ETİ-nin son 11 illik təcrübəsində minimal-invaziv cərrahiyyənin rolu artır, ~90%-ə yaxınlaşır. Aktiv gözləmə taktikasına üstünlük verilir ~6% təcili əməliyyatların payına düşür. Açıq əməliyyatlarda letallıq 0,2-0,8 % olduğu halda, 1748 laparoskopik xolesistektomiya zamanı letallıq qeyd olunmamışdır [7].

Проф. Ю.А.Нестеренко və həmmüəllifləri tərəfindən kəskin və xroniki xolesistitlə olan 10724 xəstənin nəticələri analiz olunmuşdur. Bunlardan 7819 (72,9%) xəstə cərrahi əməliyyata məruz qalmışdır. Kəskin daşlı xolesistitlər zamanı açıq xolesistektomiya əməliyyatı göstərişdir (63%). Minimal invaziv texnologiyanın mənimsənilməsi və tətbiqi ilə LXE – 37% hallarda tətbiq olunmuşdur[28].

LXE zamanı ən təhlükəli ağırlaşmalardan öd yollarının zədələnməsini qeyd etmək lazımdır. Əksər müəlliflər belə fikirdədirlər ki, öd yollarının zədələnməsi açıq XE nisbətən LXE zamanı daha çox rast gəlinir. 91820 əməliyyat nəticələrini özündə əks etdirən 126 dərc olunmuş məqalələrin analizinə əsasən I.Shea və həmmüəllifləri LXE zamanı letallığın minimum 0,14-0,91% və öd yollarının zədələnməsi hallarının 0,36-0,47% arasında rast gəldiyini qeyd etmişlər [11].

Buna oxşar bir məlumatı Mac Fadyen və həmmüəllifləri tərəfindən ABŞ-da LXE əməliyyatının məruz qalmış 114005 xəstənin nəticələrinin analizinə əsasən göstərmişlər ki, öd yollarının zədələnməsi halları 561 xəstədə (0,5%) rast gəlinmişdir [29].Э.И.Гальперин və həmmüəllifləri tərəfindən И.М.Сеченов adına Tibb Akademiyasının qaraciyər cərrahlığı şöbəsində öd yollarının zədələnməsi ilə 25 xəstənin cərrahi əməliyyatının nəticələri verilmişdir. Bütün xəstələr digər müəssisələrdə əməliyyat olunmuşdur. Bunlardan 4 xəstə LXE əməliyyatından bilavasitə sonra daxil olmuş 21 xəstə isə gecikdirilmiş formada gətirilmişdir. LXE zamanı öd yollarının zədələnməsi kliniki olaraq özünü tez biruzə verir. Zədələnmə öd yollarının proksimal hissəsinə yaxın olduqca rekonstruktiv əməliyyatın icra olunması texniki cəhətdən çətinlik törədir. Belə ki öd axarının diametri kiçik və divarı nazik olduğu üçün anastomozlaşdırmaq texniki çətin olur. 22 xəstədə əməliyyatdan sonra yaxşı nəticə olmuş, 3 xəstədə isə residiv striktura olduğu üçün rekonstruktiv əməliyyat icra olunmuşdur [30].Bir çox müəlliflər qeyd edirlər ki, laparoskopik texnologiyanın tətbiqindən sonra öd yollarının zədələnməsi halları artmışdır. K.Lillemoe et al. fikrincə açıq əməliyyatlar zamanı Bismuth şkalasına görə 3-5 tip zədələnmə səviyyəsi 34-48% təşkil etdiyi halda LXE sonra bunlar 40-60% təşkil edir [31].

Öd axımının diaqnostikasında USM, ERPXQ-ya, laparoskopiya və relaparotomiyadan istifadə edilmişdir. Öd axımına səbəb olan mənbələr – öd kisəsi yatağından ayrılan əlavə kisə axarı, kisə axarının güdülü, qaraciyərdən xaric öd yollarının zədələnməsi və s. olmuşdur.Öd axımı zamanı cərrahi taktika, zədələnmə yerindən və qarın boşluğuna toplanan ödün adekvat drenləşməsindən asılıdır. Ümumi öd axarının zədələnməsi və qarın boşluğuna çoxlu ödün toplanması zamanı təcili cərrahi əməliyyat göstərişdir. Magistral öd yollarının zədələnmədiyi hallarda, adekvat drenləşmə varsa dinamiki müşahidə lazımdır. Öd axımı öz başına dayana bilər. Qaraci­yərdən xaric öd yollarında olan patologiya korreksiya olunmadıqda, öd yollarında hipertenziya və öd axımı varsa əməliyyat olunması və korreksiya vacibdir. Qarın boşluğunda məhdudlaşmış maye toplantısı olduğu halda USM nəzarəti altında xaricə drenləşmə məsləhət olunur [30,31].

ABŞ-da National İnstitutes of Health tərəfindən LXE-əks göstərişləri geyd etmişdir. Onlar aşağıdaki hallardır:

1.Yayılmış peritonit
2.İrinli xolangit
3.Ağır formalı kəskin pankreatit
4.Portal hipertenziya ilə ağırlaşmış qaraciyər sirrozu
5.Müxtəlif mənşəli ağır formalı koaqulopatiyalar
6.Öd kisəsinin xərçəngi
7.Xolesisto-enteral fistulalar
8.Hamiləliyin 3-cü üçaylığı dövrü

Açıq əməliyyata keçmək (konversiyaya) üçün göstərişlər:

1.Hepatoduodenal bağ elementlərinin ağır anatomik şəkildəyişmələri,
2.İntraoperasion (əməliyyat daxili) qanaxmalar,
3.Əməliyyat vaxtı inkişaf edən hər hansı ağırlaşmalar (öd yollarının zədələnməsi) [32]..

Б.К. Шуркалин və həmmüəllifləri tərəfindən 1993-1999-illər ərzində 1389 LXE-ya əməliyyatı icra olunmuşdur. Bu zaman 41 xəstədə 3,14% konversiya qeyd olunmuşdur, 72 xəstədə 5,2% müxtəlif ağırlaşmalar qeyd olunmuşdur:

İntraoperasion: öd yollarının zədələnməsi – 2 (0,14%); hepatikoxoledoxun tam kəsilməsi – 4 (0,28%); hepatikoxoledoxun divar önü zədələnməsi – 6 (0,44%).

Postoperasion: qanaxmalar – 3 (0,22%); öd axımı – 9 (0,65%); mexaniki sarılıq – 1 (0,07%); göbəkaltı yaranın irinlənməsi – 10 (0,72%); qaraciyər altı abses – 2 (0,14%); qarın divarındaki yaranın infiltratı – 23 (1,6%); pnevmoniya – 7 (0,5%); dəri altı venaların kəskin trombozu – 4 (0,28%); miokard infarktı – 1 (0,07%).

Bütün ağırlaşmalar (kliniki praktikada irəli gələn) analiz olunmuş və dəyərli məsləhətlər verilmişdir [33].

Beləliklə, kəskin daşlı xolesistit, mexaniki sarılıq, xoledoxolitiaz və irinli xolangit zamanı LXE-ya müvəffəqiyyətlə icra oluna bilər. Xoledoxolitiaz zamanı 1-ci: ERPXQ, endoskopik dekompressiya – sonra LXE-ya. İrinli xolangitlər və terminal strikturalar zamanı xoledoxun xaricə drenləşməsi və 3-cü mərhələdə papillosfinkterotomiya.

И.А. Корешкин və həmmüəllifləri tərəfindən uğursuz LXE konversiyanın səbəbləri öyrənilmiş və ədəbiyyatda rast gəlinən digər müəlliflərin nəticələri ilə müqayisəli səciyyələndirilmişdir.

Konversiyaya səbəb olan hallar 3 qrupa bölünmüşdür: patomorfoloji, yatrogen və instrumental-texniki səbəblər.

Patomorfoloji səbəblər: bərk perivezikulyar infiltrat, “büzüşmüş” öd kisəsi, “Farforabənzər” öd kisəsi, qaraciyərin və öd kisəsinin xərçəngi aiddir.

Yatrogen səbəblər: öd kisəsi arteriyasından qanaxma, öd kisəsi yatağından qanaxma, qaraciyərdən xaric öd yollarının zədələnməsi aiddir. Çox nadir hallarda rast gəlinən yatrogen zədələnmələrə “troakarla zədələnmələr” – Vereş iynəsinin və ya troakarın qarın boşluğuna yeridilməsi zamanı ehtiyatsızlıqdan boşluqlu orqanların və ya magistral damarların (aorta və ya onun şaxələri) zədələnməsi aiddir.

Ən çox 78,9% hallarda konversiyaya səbəb – patomorfoloji vəziyyət olmuşdur. Əməliyyatdaxili yatrogen ağırlaşmalar 19,9%, texniki-instrumental səbəblərdən konversiya 1,2% hallarda rast gəlinmişdir [34].

А.Л.Гуща və Ю.Н.Кузнецов öd kisəsi axarının laparoskopik yolla kateterizasiya üsulunu tətbiq etmişlər. 24-92% hallarda ÖDX mədəaltı vəzin xəstəlikləri ilə birgə rast gəlinir. ÖDX olanlar arasında 8-35% xoledoxolitiaz qeyd olunur. LXE-ya zamanı 10-20% hallarda xoledoxun təftişi vacib sayılır. Ümumi öd axarının patologiyalarının diaqnostikasında ən informativ üsul intraoperasion xolangioqrafiyadan ibarətdir. LXE zamanı intraoperasion xolangioqrafiya göstərişlər:

1.Ümumi öd axarının d≥8mm;
2.Öd kisəsi axarının d≥4mm və kisədə kiçik diametrli daşlar olduqda;
3.Hazırda və ya anamnezində mexaniki sarılıq qeyd olunursa;
4.Hazırda və ya anamnezində xroniki pankreatit qeyd olunursa.

Xolesistektomiyadan sonra ümumi öd axarının xaricə drenləşdirilməsinə göstərişlər:

1.Kəskin xolesisto-pankreatit;
2.Xoledoxolitiaz təsdiq olunmadığı halda ümumi öd axarının diametri 1,2sm-dən çox olarsa;
3.İntraoperasion xolangioqrafia zamanı xoledoxda olan daşın diamteri 8-mm-dən az olan hallarda (əməliyyatdan sonra endoskopik sanasiya üçün);
4.Xolangit qeyd olunduqda[ 35].

О.В.Галимов və həmmüəllifləri tərəfindən ÖDX ilə müştərək cərrahi patologiyalar zamanı laparoskopik üsulla simultan əməliyyatların nəticələri öyrənilmişdir. 1994-2000-ci illər ərzində 1152 laparoskopik əməliyyat icra olunmuş, bunlardan 153 xəstəyə 13,02% simultan-müştərək əməliyyatlar, 36 xəstəyə laparoskopik – DQBDY görə müxtəlif əməliyyatlar, 26 xəstəyə 12-barmaq bağırsaq xorasına görə laparoskopik vaqotomiya, 18 xəstəyə yanaşı ginekoloji əməliyyatlar icra olumuşdur. 3 xəstədə appendektomiya, 22 xəstədə qarın boşluğunda olan bitişmələrin ayrılması, 36 xəstədə qarın divarında olan yırtıqların sintetik torla laparoskopik hernioplastikası icra olunmuş və əməliyyatdan sonrakı ilkin dövr və uzaq nəticələr öyrənilmişdir.

Beləliklə, laparoskopik simultan əməliyyatlar xəstələr tərəfindən yaxşı keçirilir, ağırlaşmalar çox az təsadüf edir perspektivdə bu əməliyyatların aparılmasına göstərişlər genişləndirilməlidir [36].

Ш.К.Атаджанов tərəfindən Özbəkistan Respublikası, Daşkənd şəhərində 1831 LXE əməliyyatının nəticələri analiz olunaraq verilmişdir.

44 (2,4%) xəstədə konverisya, 170 (9,3%) xəstədə xoledoxolitiaz-mexaniki sarılıq qeyd olunmuş və endoskopik papilosfinkterotomiya icra olunmuşdur. Ümumi öd axarının zədələnməsi 5 (0,27%) xəstədə, əməliyyat vaxtı kəskin qanaxmalar 10 (0,6%) xəstədə qeyd olunmuşdur. Əməliyyatdan sonrakı dövrdə 36 (2%) xəstədə müxtəlif ağırlaşmalar meydana çıxmışdır: qarındaxili qanaxmalar 4 (0,2%) xəstədə, drenajdan öd axımı 8 (0,4%) xəstədə, qaraciyər altı nahiyəsinin absesi 4 (0,2%) xəstədə, epiqastral nahiyədə troakar yarasının irinlənməsi 16 (0,9%) xəstədə, letallıq göstəricisi 2 (0,1%) xəstədə qeyd olunmuşdur [37].

А.Г.Хасанов və həmmüəllifləri tərəfindən qarın boşluğunda təkrari əmə­liyyatlar zamanı minimal-invaziv texnologiyanın tətbiqinin nəticələri öyrənil­mişdir[38].

Акад. Ю.Л.Шевченко və həmmüəllifləri tərəfindən proqressiv inkişaf edən endoskopik video cərrahiyyənin bəzi neqativ meyllərinə münasibət bildirilmişdir.

Dərc olunan məqalə və tezislər, keçirilən konfranslar zamanı verilən laparoskopik əməliyyatlar haqqında olan məlumatları “Endovideocərrahlıq” yarışına bənzədirlər. Endoskopik video cərrahiyyədə yeni texnologiyaların yüksək təkmilləşdirilmiş formaları və onların bəzən dəyərsiz insanların, geniş cərrahlıqdan təcrübəsi olmayanların əlinə düşməsi – özünəməxsus separatizmin əmələ gəlməsinə zəmin yaradır, cərrahiyyə mədəniyyətinin enməsinə səbəb olur və belə cərrahlarda özünəməxsus eyforiya yaranır [39].

Professor Л.Моргенштер LXE zamanı qaraciyərdən xaric öd yollarının zədələnməsini öd yollarda laparoskopik əməliyyatlarının “Axilles dabanı” adlandırılmışdır [40]. Tibbin humanist bir sahəsi ilə məşğul olan həkimlərin fəaliyyətinin təkcə xəstələrin həyatının – sağlamlığının qorunması və ömrün uzanması deyil, xəstələrin həyatının daha xoşbəxt, daha dolğun, mənalı və bəşəriyyət üçün xeyirli yaşamasını təmin etməkdir. Dunya ədəbiyyatında bu mövhum “Həyat keyfiyyəti”-nin öyrənilməsi adı ilə məlumdur [41].

Bəzi müəlliflərin göstəricilərinə əsasən mini kəsiklə XE –nın nəticələri LXE-nın nəticələrinə yaxındır və qismən ondan geridə qalır. Bütün bunlar cərrahi aqressiyanın – travmatizmin az olması ilə izah olunur [42].

Son zamanlar LXE-nın tətbiqindən keçən 30 il müddətində əməliyyatın texniki təzhizatı və taktiki yanaşma çox sürətlə inkişaf edir. Minimal invaziv texnologiyanın yeni avadanlıqları və robot cərrahi avadanlıqları tətbiq olunmaqdadır. Həmçinin tək kəsiklə bir portdan istifadə olunmaqla orqanizmin təbii dəliklərindən keçməklə LXE geniş tətbiq olunmağa başlamışdır[43,44,45,46]

LXE-nın ən yeni nailiyyətlərinə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində ambulator-bir günlük və yaxud 24 saat stasionar müşahidə şəraitində əməliyyatların icra olunması və ekonomik effektivliyinin yüksəlməsidir[47, 48].

 

ƏDƏBİYYAT- ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

 

1.AğayevB.A.Cərrahixəstəliklər.Bakı:2007,səh.808.
2.HadıyevS.İ.,AbbasovP.A.,PaşazadəV.A.Kəskinxolesistitlərdəlaparoskopikəməliyyatınnəticələri//Sağlamlıq,2009,N8,səh.185-187
3.ГальперинЭ.И.,ВетшевП.С.Руководствопохирургиижелчныхпутей.–Изд.ДомВидар-М,2006,с.568.
4.БорисовА.Е.,КрасновЛ.М.,ЛевинЛ.А.идр.Желчекаменнаяболезнь/Вкн.«Руководствопохирургиипечениижелчевыводящихпутей.СПб:Скифия,2003,с.9-110
4.ВетшевП.С.,ШулуткоА.М.иПрудковМ.И.Хирургическоелечениехолелитиаза:незыблемыепринципы,щадящиетехнологии//Хирургия8,2005,с.91-93.
5.ГешелинС.А.,МищенкоН.В.Рольиместохолецистостомиивхирургическомлеченииострогохолецистита//ХаркiвськаХiрургiчнаШкола,2008,№1,с.14-17
6.ЕрмоловА.С.,доц.УпыревА.В.,профИвановП.А.Хирургияжелчнокаменнойболезни:отпройденногокнастоящему//Хирургия5,2004,с.4-9.
7.LangenbuchC,EinfallvonExtirpationderGallblaséwagenchronischer.BerlinerklinWochenschr1882;19:725-7.
8.АгаевВ.А.,МамедовР.М.,АгаевР.М.,НоврузоваШ.А.Новыйспособналоженияшвовприсозданиивысокихбилиодигестивныханастомозов//.Анналыхирургическойгепатологии,2002,т.7,№1,c.272.
9.ƏliyevS.A.Cərrahixəstəliklər.Bakı:Təbib,2008,səh.780.
10.SheaJA,BerlinJA,EscarceJJ,etal.(November1994)."Revisedestimatesofdiagnostictestsensitivityandspecificityinsuspectedbiliarytractdisease".Arch.Intern.Med.154 (22):2573-81.
11.CoşkunPolat. “Laparoskopikcerrahi”Nobeltıpkitabevleri-2008.
12.ErichMuhe.Thefirstlaparoscopiccholesystectomy.JSLS (journaloftheSosietyofLaparoscopicSurgens) 2001. Jan.  -mar.,5 (1). 89-94.
13.ErichMuhe.Dieerstecholezystektomiedurchdaslaparoscop.Langenb.Arch.klin.Chir.1986.369.804.
14.ГаллингерЮ.И.,ПшоишнА.Д.Лапароскопическаяхолецистэктомия.М.:Медицина.1994.
15.RüstəmovG.Ə.,Qafarovİ.M.,TağıyevS.E.vəb.Laparoskopikxolesis­tektomiyalardakonversiyayagöstərişlər/Prof.B.X.Abasovun80illikyubile­yinəhəsrolunmuşelmi-təcrübi konfran-sın materialları.Bakı,2003,səh.40-41
16.AhmadA,KhanHM,GulshanS,ShahTA.Minicholecystectomy:Acomparisonwithlaparoscopiccholecystectomy:AnnKingEdwardMedUni2005;11:387-8.
17.ПрудковМ.ИМинилапаротомияи«открытые»лапароскопическиеоперациивлечениибольныхжелчнокаменнойболезнью.Дис.…д-рамед.наук.М1993.
18.KehrH.D.Praxisd.Gallenwege-ChirurgieinWortundBild.Munchen1913.
19.ФедоровС.П.Желчныекамниихирургияжелчныхпутей.Петроград1918.
20.МаятВ.С.,БуровскаяГ.А.Хирургияжелчныхпутей/М.:1977.
21.АминевА.М.Перитонескопия.М.Куйбыщев.1948.с.193.
22.БакулевА.Н.,МорозовЮ.И.Хирургия1963,11,с.3-8.СтручковВ.И.идр.Острыйхолецистит.М1978
23.SauerbruchT.,HollJ.SackmannMetal.FragmentationofbileduckStonesbyextracorporalshock–Wavelithitri-psy:afive-yearexperience.Hepatology1992:15:208-214
24.SauerbruchT.,SternM.Fragmentationsofbileductstonesbyextracorporalshockwaves.Gastroenterology1989:96:146-152
25.ЦигельникА.М.,ВертковА.Г.,ШапкинА.А.,ШраерТ.И.,ЛишовЕ.В.Применениефашинногодренажаприэндовидеохирургическомлечениижелчнокаменнойболезни.«Вестникхирургии»2002,т.161,№4,с.71-73.
26.НестеренкоЮ.А.,иМихайлусовС.В.,кандидатымед.наукБуроваВ.А.иХоконовМ.А.,БалкизовЗ.З.Лечениекалькулезногохолециститаиегоосложнений//Хирургия,2008,№10,с.41-44.
27.MacFadyenJr.B.V.,VecchioR.,RicardoA.E.etal.Bileductinjuryafterlaparoscopiccholecyctectomy.TheUnitedStatesexperience//Surg.Endoscopy – 1998.-№4.-P.315-321
28.Лекциипогепатопанкреатобилиарнойхирургии/Подред.Э.И.ГалперинаиТ.Г.Дюжевой.М.:Москва:Видар-М.2011,с.536.
29.Lillemoe K.D. Surgical management of bile duct injures ustained during laparoscopic cholecyctectomy preoperative results in 200 patients. Ann. Surg 2005. 241. 786-92. Discussion 93-5.
30.Nordicmedico-statisticalcomittee:Healthstatisticsinthenordiccountries.[http://www. nom-nos. dk/ Nom-book NOMBOOK]webcite2004.
31.ШуркалинБ.К.,КригерА.Г.,ГорскийВ.А.,АндрейцевИ.Л.,РжебаевК.Э.Осложнениялапароскопическойхолецистэктомии.«Вестникхирургии»2001,т.160,№4,с.78-83.
32.КорешкинИ.А.,ПаншинА.А.,ЛойтА.А.,ЛебедевА.К.Причинынеудачныхпопытоклапароскопическойхолецистэктомии.«Вестникхирургии»2000,т.159.№1с.50-54.
33.ГущаА.Л.,КузнецовЮ.Н.Способлапароскопическойкатетеризациипузырногопротока//«Вестникхирургии»2002,т.161,№1,с.73-74.
34.ГалимовО.В.,НуртдиновМ.А.,СендоровичЕ.И.,ГаллямовЭ.А.,ЗиганшинТ.М.Сочетанныелапароскопическиевмешательстваприжелчнокаменнойболезни//«Вестникхирургии»2002,т.161.№1с.82-86.
35.АтаджановШ.К.Путисниженияосложненийлапароскопическойхолецистэктамииприостромхолецистите//Хирургия12,2007,с.26-29.
36.ХасановА.Г.,кандидатымед.наукБадретдиновА.Ф.,НуртдиновМ.АиБакиевИ.М.Результатыминиинвазивныхвмешательствприповторныхоперацияхнаорганахбрюшнойполости.Хирургия11,2006,с.29-32.
37.ШевченкоЮ.А.,профВетшев,член-корр.РАМН Лядов К.В., проф.СтойкоЮ.М. Онекоторых негативных тенденциях в прогрессивном развитии эндовидеохирургии.Хирургия 5,2005,с.51-54.
38.МоргенштернЛ.«Ахиллесовапята»илапароскопическаяхирургия//Эндоскопхир1996,№3,с.32.
39.WareJEJr,SherbourneCD.TheMOS36-itemshort-formhealthsurvey (SF-36). I. Conceptual frameworkan-ditem selection.HealthInstitute,Boston,MedCare.1992Jun;30 (6) :473-83.
40.Şirinov Z.T., İdrisov F.S. Açıq “mini” kəsiklə xolesistektomiya əməliyyatına məruz qalmış xəstələrin kliniki müşahidələrinin nəticələri. Azərbaycan Təbabətinin Müasir Nailiyyətləri 2012 № 2. Səh.60-64.
41.Шевела А.И., Анищенко В.В., Гмыза С.В. Идеальный доступ для холецистэктомии: NOTES,SILS или все-таки классическая лапароскопия? // Эндоскопическая хирургия. – 2012. – №1. – С.15-19.
42.Roy P., Transumbilical Multiple-Port Laparoscopic Cholecystectomy (TUMP-LC): A Prospective Analysis of 50 Initial Patients / P. Roy, De. Anushtup // J. Laparoend. Advanced Surg. Tech. – 2010. – №20(3). – P.211-217.
43.Saad S. Randomized clinical trial of single-port, minilaparoscopic and conventional laparoscopic cholecystectomy / S. Saad, V. Strassel, S. Sauerland //Br. J. Surg. – 2013. – №100(3). – P.339-349.
44.Santos B.F. Comparison of short-term outcomes between transvaginal hybrid NOTES cholecystectomy and laparoscopic cholecystectomy / B.F. Santos, E.N. Teitelbaum, F.O. Arafat, M.P. Milad, N.J. Soper, E.S. Hungness // Surg. Endosc. – 2012. – №26(11). – P.3058-3066.
45.Rodriguez V.T., Arnau A.B.M., Riart G.C. et al. Experience of an ambulatory laparoscopic cholecystectomy program in a third level hospital. // Oral free papers of IAAS 11th Congress on Ambulatory Surgery. 9–12 May 2015, Barcelona, Spain. – Ambulatory Surgery. – 2015. – № 21.3. – P. 117.
46.Sicilia C.B., Llorente I.V., Odds C.S. et al. Safety and quality in ambulatory laparoscopic cholecystectomy. // Oral free papers of IAAS 11th Congress on Ambulatory Surgery. 9–12 May 2015, Barcelona, Spain. – Ambulatory Surgery. – 2015. – № 21.3. – P. 166.