PULMONAR HİPERTENZİYALI XƏSTƏLƏRDƏ ÜRƏK RİTMİNİN DƏYİŞKƏNLİYİ PARAMETRLƏRİ

29-06-2018

Epidemioloji məlumatlara əsasən pulmonar hipertenziyanın (PH) rastgəlmə tezliyinin milyonda 1-2 olduğu və qadınlar arasında kişilərə nisbətən 2-3 dəfə çox rast gəldiyi müəyyən olunmuşdur (1). Xəstəlik istənilən yaşda meydana çıxa bilər, orta yaş əsasən 36.4-dür. Bəzi müəlliflər etnik  fərq müşahidə etmədiklərini qeyd edirlər (2).

Pulmonar arterial hipertenziyanın (PAH) qruplar arasında rastgəlmə tezliyi ilə bağlı müqayisəli epidemioloji məlumatlar yoxdur. 4579 xəstənin exokardioqrafik müayinəsində pulmonar hipertenziya (PH) rast gəlmə tezliyinin (PA sistolik təzyiqin >40 mmHg) 10.5% olduğu aşkar olunmuşdur. PH müəyyən olunan 483 faktın 78.7%-də sol ürək xəstəliyi (2-ci qrup), 9.7%-də ağciyər xəstəlikləri və hipoksiya (3-cü qrup), 4.2%-də PAH (1-ci qrup), 0.6%-da xroniki tromboembolik pulmoar hipertenziya (XTEPH) (4-cü qrup) aşkarlanmış, 6.8%-də isə diaqnoz müəyyən olunmamışdır (3).

Etioloji amillər fərqli olsa da, bütün PAH xəstələrdə, xüsusilə distal (

İrsi-genetik amillərin də xüsusi rolu haqqında məlumatlar yayılmışdır. PAH müəyyən olunan faktların 70%-də “sümük morfogen protein” reseptoru tip II (BMPR2) genində “germline” mutasiyalar müəyyən olunmuşdur. Sporadik hadisələrdə isə həmin gendəki mutasiyanın nisbəti 11-40% arasında dəyişməkdədir (6). Digər bir mutasiya isə “aktivin” reseptoruna bənzər kinaza tip-1 (ALK1) genində müəyyən olunmuşdur. Hər iki gen, β üst ailəsindən (TGF-β) olan böyümə faktoru reseptorlarını kodlaşdırır. Bu reseptorların damar hüceyrələrinin proliferasiyasına nəzarət etdiyi aşkar olunmuşdur. Anadangəlmə hemorragik teleangioektaziyaya səbəb olan endoglin (ENG) reseptor mutasiyasının da PAH törədə biləcəyi bildirilmişdir. ALK1 və ENG reseptor mutasiyaları şəxsi ya da ailə anamnezində irsi hemorragik teleangioektaziya (Osler–Weber–Rendu sindromu) rast gəlinən PAH xəstələrində aşkar olunur (7, 8).

Pulmonar hipertenziya (PH), istirahət halında sağ ürək kateterizasiyası (SÜK) ilə dəyərləndirilən pulmonar arteriya təzyiqinin (PAT) təxminən PAT ≥ 25 mmHg olması şəklində qeydə alınan hemodinamik və fiziopatoloji haldır. PAT, xüsusilə distal (

Ürək ritminin dəyişkənliyi müəyyən zaman müddətində sinus düyünündə meydana gələn siklik dəyişkənlikdir (11). Sağlam fərdlərdə ürək vurğuları arasındakı intervallar bərabər deyil, daimi olaraq dəyişməkdədir və bu fizioloji haldır. İdman, fiziki və emosional stress, tənəffüs və metabolik proseslər ürək ritmində dəyişikliklərə səbəb olur. Ürək avtomatizmi əsasən sinus düyünü, bəzən də keçiricilik sisteminin aşağı hissələri tərəfindən idarə olunsa da, ürək ritmi əsasən avtonom sinir sistemi ilə tənzim edilir. Avtonom sinir sisteminin komponentləri ürəklə daima tarazlıq vəziyyətindədirlər. Bu tarazlığın göstəricisi olan ürək ritmindəki dəyişikliklər avtonom sinir sisteminin vəziyyətini göstərir və ürəyin avtomatik idarə olunmasının meyarıdır (11, 12, 13).

Ürəyin avtonom nəzarəti simpatik və parasimpatik sinirlərlə baş verir. Simpatik sinirlər onurğa beyninin döş hissəsindən çıxıb sinus düyününə, atrioventrikulyar düyünə (AV) və bütün ürək əzələsinə paylanır. Simpatik sinir uclarından ifraz edilən norepinefrin Na və Ca kanal keçiriciliyini artıraraq, sinus düyünündə impulsların əmələ gəlmə sürətini tezləşdirir. Nəticədə impulsların ürəyin bütün hissələrinə ötürülməsi tezləşir, həmçinin qulaqcıq və mədəciklərin yığılma gücü artır. Simpatik sinir sisteminin aktivliyi stress hallarında, gündüz vaxtı yüksəlir.

Parasimpatik sinirlər (azan sinir) mərkəzi sinir sisteminin 9-cu siniri olub, ürəyə yaxın nöqtədən azan düyünü üzərindən əsasən sinus və AV düyünə, az hissəsi hər 2 qulaqcıq əzələsinə və daha az hissəsi mədəcik əzələsinə paylanır. Parasimpatik sinir uclarından ifraz olunan asetilxolin K kanal keçiriciliyini artıraraq sinus düyününün ritm sürətini azaldır. Həmçinin AV düyünü ilə qulaqcıq əzələləri arasındakı AV düyün liflərinin oyanıqlığını azaldaraq sinus düyünündən impulsların mədəciyə keçməsini məhdudlaşdırır. Parasimpatik sinirlərin aktivliyi sakitlik, istirahət və yuxu zamanı artır (14).

İlk dəfə 1965–ci ildə Hon və Lee ana bətnindəki uşaqlarda ürək ritmindəki dəyişkənliklərdən sonra fetal stressin meydana gəldiyini söyləmişlər və bundan sonra ürək ritmindəki dəyişkənliklərin klinika ilə əlaqəsi qəbul edilməyə başlanmışdır (15). Sayers və həmmüəllifləri (1973) ürək ritminin fizioloji ritm olduğunu göstərmişlər (16). Eving və həmmüəllifləri (1970) RR məsafəsindəki fərqləri araşdırmaqla diabetli xəstələrdə avtonom neyropatiyanın müəyyən olunmasında istifadə olunan testlər hazırlamışlar (17). Wolf və həmmüəllifləri 1977-ci ildə ürək vurğu sayı azalmış xəstələrində miokard infarktından sonra letallıq göstəricilərinin yüksək olduğunu aşkar etmişlər (18). 1980-ci illərin sonunda ÜRD-in kəskin miokard infarktı ilə əlaqəli ölüm hallarında prediktor olduğu sübut olunmuşdur (19, 20, 21).

Rəqəmsal və yüksək tezlikli 24 saat qeyd edə bilən çox kanallı EKQ cihazlarının istifadəyə girməsi ilə ÜRD-in bir çox fizioloji və patoloji hallarda rolu araşdırılmağa başlanmışdır. ÜRD 5 dəqiqəlik qısa və ya 24 saatlıq uzun müddətli EKQ vasitəsilə təyin olunur (11). Hal–hazırda ürək aritmiyalarının və ürək çatışmazlığının müalicəsində çox istifadə edilən cihazların (defibrilyator və kardial resinxronizasiya cihazları) yaddaşındakı uzun müddət aparılan qeydlərdən də ÜRD parametrlərini ölçmək mümkündür (24). Sinus düyünündən çıxan implusları P dalğası əks etdirsə də, Holter cihazları P dalğalarını aşkarlamaqda çətinlik çəkir. Buna görə ÜRD təyinində asan aşkarlanan R dalğalarından istifadə edilir (23). Holter cihazının qeydiyyatı analizdən əvvəl aşağıdakı göstəricilərə əsasən kontrol edilir: Qeydiyyat ən az 100.000 vurğunu əhatə etməlidir; Qeydiyyat həm gündüz, həm də gecəni əhatə etməlidir; Holter cihazı ektopik nəbzin əvvəlində və sonrasında R dalğalarını aşkarlamadığı üçün ektopik vurğular bütün vurğuların 20%-i keçməməlidir. Bu səbəbdən qeydiyyat ektopik vurğulardan təmizlənməlidir (22). Müayinə zamanı qeyd olunan R dalğalarının 85%-i normal R dalğaları olmalı və qeydiyyat müddəti 18 saatdan çox olmalıdır (23). 

Ürək ritminin dəyişkənliyinin ölçülməsində “The European Society of Cardiology and The North American Society of Pacing and Electrophysiology (ESC/NASPE)” tərəfindən tövsiyyə olunan standartlar və parametrlər istifadə olunmaqdadır (23). “ESC/NASPE Task Force” göstərişinə görə ÜRD ilə əlaqəli analizlər 3 qrupa ayrılır: Zaman əlaqəli (time domain methods) müayinələr; Tezliklə əlaqəli (frequency domain methods) müayinələr; Qeyri-xətti analizlər.

24 saatlıq EKQ qeydiyyatında normal vurğular arasındakı intervalın (NN aralığı) təhlilinə əsaslanır. NN aralığı 2 normal vurğu arasındakı məsafədir (R dalğası). Zamanla əlaqəli müayinələrə NN aralıqları vasitəsilə hesablanan; SDNN- Müayinə müddəti ərzində bütün NN aralıqlarının standart deviasiyası  (Standard deviation of the NN interval), SDANN- 5 dəqiqəlik qeydlərdə bütün NN aralıqlarının standart deviasiyasının kənaraçıxması (Standard deviation of the average NN interval), SDNN indeksi-5 dəqiqəlik qeydlərdə NN aralıqlarının standart deviasiyasının kənaraçıxması və NN aralıqları arasındakı fərqdən hesablanan; RMSSD-24 saatlıq qeydlərdə ardıcıl NN aralıqları fərqinin kvadratları cəminin kvadrat kökü

 (Root-mean-square successive difference), pNN50- Qeydiyyat müddətində aralarında 50 msn’dən çox fərq olan qonşu NN intervallarının sayı

 (percentage of differences of successive NN intervals greater than 50 ms) kimi parametrlər aid olunur.

NN50 cəminin NN sayına olan nisbəti

Bütün NN interval sayının maksimal uzunluqdakı NN intervalı sayına olan nisbəti.

NN intervalı vasitəsilə ölçülən parametrlər (SDNN, SDANN ve SDNN indeksi) sadə göstəricilərdir. NN intervalları arasındakı fərq vasitəsilə ölçülən parametrlər (pNN50, RMSSD) qısa müddətli olan dəyişkənlikləri göstərirlər. Bu parametrlər ürək ritminə təsir göstərən gündəlik və digər təsirlərdən asılı olmayıb parasimpatik sistemdəki dəyişikənlikləri əks etdirirlər (11, 23). 

Triangular İndeks: Qeydiyyat müddəti boyunca bütün NN aralıq sayının (ürək vurğularının cəmi) pik  uzunluğundakı maksimum NN aralıq (əlaqəli pikdəki ürək vurularının cəmi sayı) sayına bölünməsiylə tapılır. Triangular indeksin (Tİ) 15-dən az olması ağır, 20-dən az olması isə orta hal kimi qəbul edilir (23).

Tezliklə əlaqəli göstəricilər gücün tezliyə və sıxlığa görə necə paylanması haqqında məlumat verir. Bunun üçün güc spektral sıxlığı (“Power Spectral Density”) analizi istifadə olunur. Göstəricilər sadə olmasına baxmayaraq texniki baxımdan çətin təyin olunur. Müxtəlif tezliklərdə periodik ürək vurğusu osilyasiyasından faydalanaraq ürək ritminin dəyişməsi haqqında məlumatlar əldə olunur (11, 23).

        Spektral analiz üçün qısa (2-5 dəq) və uzun (24 saat) müddətli qeydlər istifadə olunur. Həm uzun, həm də qısa müddətli qeydlərdən; çox aşağı tezlik (very low frequensy: VLF), aşağı tezlik (low frequenccy: LF) və yüksək tezlik (high frequency: HF) olmaqla üç əsas spektral parametrə uyğun hesablanır. Ultra aşağı tezlikli (ultra low frequency: ULF) parametr yalnız uzunmüddətli qeydlərə əsasən hesablanır. AT və YT tezliyi ümumi gücün yalnız 5%-i təşkil edir. Geri qalan hissəni əmələ gətirən ÇAT ve UAT tezliklərinin fizioloji tərkib hissələri naməlum olduğundan klinik istifadəsi məhduddur(11). Termorequlyasiyanın renin-angiotenzin-aldosteron sistemi ve periferik vazomotor tonus ilə əlaqəli olduğu güman edilir (25) . Uzun müddətli qeydlərdə AT və YT parametrlərinə təsir göstərən fizioloji mexanizmlər sabit qalmayıb dəyişməkdədir. 24 saatlıq qeydlərin incələnməsindən əldə edilən ya da 24 saatlıq qeydlərin 5 dəqiqəlik periodlarından  əldə edilən spektral parametrlərin ədədi ortası AT və YT dəyərlərinə yaxındır. Lakin bu dəyərlər sərbəst müvazinət haqqında əhatəli məlumat vermədiyindən tezliklə əlaqəli göstəricilər üçün qısa müddətli qeydlərə üstünlük verilir (23).

        Total gücdəki dəyişiklikləri və ətraf mühit faktorlarının minimuma endirmək üçün AT normallaşdırma modulu (ATnu) və YT normallaşdırma modulu (YTnu) istifadə olunur:

ATnu = AT/(Total Güc –ÇAT) x 100; YTnu = YT/(Total Güc–ÇAT) x 100

        Kliniki araşdırmalarda AT, YT, bunların nisbəti (AT/YT), ATnu və YTnu istifadə olunur. AT simpatik sistemin aktivliyini göstərir və gündüz vaxtı yüksək olur. YT isə parasimpatik sistemin aktivliyi  göstərir və gecə yüksək olur. Ruhi stress, ayaq üstə durma, 90 dərəcə çevrilmə testi, koronar ve yuxu arteriyalarının tıxanması AT-i artırır. YT isə üzə soyuq vurması zamanı və tənəffüslə artır. AT/YT nisbəti də simpatovaqus tarazlığının göstəricisidir (11). Zamanla əlaqəli parametrrlərlə tezliklə əlaqəli parametrlər (SDNN Tİ ilə Total güc arasında, SDANN ilə UAT, SDNN indeksi ilə 5 dəqiəlik orta total güc və pNN50, RMSDD ilə YT) arasında güclü korrelyasiyalar müşahidə olunur 

Aparılan araşdırılmalarda qeyri-xətti xüsusiyyətlərin ölçülmə-sində Fourier spektrinin 1/f ölçülü  şəkilləri, D2 korrelyasiya ölçüsü, Lyapunov eksponent hesabı, Poincare kəsimləri, Kolmogorov entropiyası və dentrended fluctuation analizləri istifadə olunur (23).

Yaş və cinsiyyətə görə ÜRD parametrləri araşdırılmış və 30 yaşdan aşağı qadınlarda kişilərlə müqayisədə ÜRD-in zamanla əlaqəli parametrlərinin aşağı olduğu müəyyən edilmişdir. Umetani və həmmüəlliflərinin apardığı araşdırmada 30 yaşdan yuxarı şəxslərdə cinsiyyətin ÜRD-ə təsirinin azaldığı, 50 yaşdan yuxarı şəxslərdə isə ümumiyyətlə olmadığı aşkar olunmuşdur (26). Antelmi və həmmüəlliflərinin 653 sağlam fərd üzərində apardığı araşdırmada ÜRD-in ürək yığılma sürəti ilə tərs mütənasib olduğu, ÜRD parametrlərinin yaş artdıqca azaldığı və bu azalmanın kişilərdə daha qabarıq olduğu müəyyən edilmişdir (27).

Bəzi müəlliflərə (11) görə gecə parasimpatik (vaqal) aktivliyin göstəriciləri, gündüz isə simpatik aktivliyin göstəriciləri artır, bir qisminə görə isə qısa müddətli və ya xroniki siqaret çəkənlərdə azan sinirin təsiri (YT) azalır, AT/YT nisbəti artır. Siqaret çəkməyi tərgitdikdə isə bu təsir (pNN50 artması) artır (28).

Artıq çəkili və piylənmə xəstəliyi olan şəxslərdə ÜRD parametrləri yüksəlmiş, parasimpatik aktivliyi göstərən YT isə azalmışdır. Belə şəxslərin çəkisi azaldıqda parametrlərin normaya döndüyü (YT artması) aşkar olunmuşdur (29).

Hipodinamiya ÜRD-ə təsirinə aid fikirlər mövcuddur. Belə şəxslərdə bazal SDNN, YT parametrlərinin azaldığı və fiziki aktivlikdən sonra artdığı göstərilmişdir (30).

Dəmir defisitli anemiyası olan ve beta-talassemiyalı xəstələrdə bütün ÜRD parametrləri azalmışdır (31). Xroniki böyrək çatışmazlığı olan xəstələrdə hemoqlobin səviyyəsi normallaşdırıldıqdan sonra ÜRD parametrləri düzəlməmiş, lakin simpatik aktivliyi göstərən AT azalmışdır (32). Tiroid vəzinin disfunksiyası olan qadınlarda aparılan araşdırmalarda simpatovaqal tarazlığın dəyişməsi, simpatik təsirin artdığı və vaqal təsirin azaldığı göstərilmişdir. Ancaq bu tarazlıq dəyişməsi hipertireoidli xəstələrdə hipotiroidli olanlara nisbətən daha nəzərəçarpan olmuşdur (33). Hipertiroidli xəstələrdə AT və AT/YT parametrlərinin artması, digər bütün tezlik parametrlərinin azalması müəyyən edilmişdir. Tiroid vəzinin funksiyaları bərpa edildikdən sonra bütün tezlik parametrləri düzələrək sağlam nəzarət qrupunda olanlara yaxın olmuşdur (34). Plazmada tiroid hormonun səviyyəsi ilə ÜRD parametrləri arasında uyğun korrelyasiya aşkar edilmişdir (34, 35). Kardiovaskulyar xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan dərman qrupları da ÜRD-ə təsir etməkdədir. Beta reseptor blokatorlarının təsirindən ÜRD artır (36, 37). Kəskin miokard infarktından sonra propranolol istifadə edən qrupda nəzarət qrupuna görə YT artışı müəyyən olunmuşdur. Həmçinin propranolol  səhər saatlarında qəbulu AT/YT artışını da dayandıraraq ölüm təhlükəsini azaldır (38). Diltiazam ve digər kalsium antoqonistləri də simpatik aktivliyi azaldır, ancaq beta blokatorlardan fərqli olaraq parasimpatik aktivliyi artmırlar (39, 40). Diqoksin AT’yi azaldaraq, YT’-ə isə təsir etmədən AT/YT nisbətini azaldır. Uzun müddətli diqoksin istifadəsi zamanı RMSSD və pNN50 səviyyələri (parasimpatik aktivliyi ) də yüksəlməkdədir (41, 42).

ÜRD-in kardiovaskular xəstəliklərdəki proqnostik əhəmiyyəti çoxsaylı tədqiqatlarda araşdırılmışdır. Miokard infarktı keçirmiş, işemik və nonişemik ürək çatışmazlığı olan xəstələrdə azalmış ÜRD-in ölüm hallarının atması ilə əlaqəli olduğu müəyyən olunmuşdur. Həmçinin anormal ÜRD şəkərli diabet(ŞD), xroniki qaraciyər xəstəliyi, hipoksik ağciyər xəstəliyi, metabolik sindrom, böyrək xəstəliyi, HİV kimi bir çox xəstəliklərdə tədqiq olunmuşdur.

Hipertenziya – Geniş istiqamətli epidemioloji araşdırılmalarda ÜRD ilə qiymətləndirilən vaqal tonusun hipertenziyalı olanlarda normal təzyiqi olanlara nisbətən aşağı olduğu göstərilmişdir. Ayrıca vaqal tonusu azalan şəxslərdə hipertenziya yaranma riski daha yüksəkdir (43).

Şəkərli diabet – ŞD diaqnozu qoyulan xəstələr aclıq qlükozası normal olanlarla müqayisə edildikdə AT səviyyəsinin aşağı olduğu ortaya çıxır. ŞD xəstələrində YT və AT/YT nisbəti də azalmışdır (44). Azalma zamanla əlaqəli parametrlərdə də müşahidə olunmuşdur. ŞD ilə əlaqəli avtonom neyropatiya əmələ gəldikdən sonra 5 il ərzində letallıq göstəricisi 50%-ə yaxın olur. Buna görə subklinik dövrdə neyropatiyanın aşkar olunmasında ÜRD parametrləri böyük əhəmiyyət daşıyır (11, 23).

Miokard infarktı – infarkt sonrası ÜRD-də azalma vaqal aktivliyin azalmasını, simpatik aktivliyin artmasını və elektrik qeyri-stabilliyi göstərir. ÜRD-də bu azalmanın mexanizmi tam olaraq bilinmir və bununla yanaşı ürək mənşəli nevral fəaliyyətdəki pozulma ilə bağlı olduğu düşünülür. Kəskin miokard infarktı keçirmiş xəstələrdə aparılmış çalışmalarda SDNN < 70 ms, Tİ < 20 olması aritmiyaların əmələ gəlməsiylə və letallıq göstəricisi ilə əlaqəli olduğu göstərilmişdir (45). Hətta aşağı ÜRD olan infarkt keçirmiş xəstələrdə illik ölüm göstəricisi yüksək ÜRD-i olan xəstələrdən çox olmuşdur (46). Bu istiqamətdə aparılan araşdırmalarda keçirilən miokard infarktından sonra SDNN < 70 ms olan xəstələrdə digər faktorlardan asılı olmayaraq gələcək 3 il içərisində ölüm riskinin 4 qat yüksək olduğu müəyyən edilmişdir (46). ÜRD rəhbərliyində kəskin miokard infarktı keçirən xəstələrdə ilkin hospitalizasiya zamanı, evə yazılmadan öncə (1-3 həftə) və 1-ci ilin sonunda rutin olaraq ÜRD parametrlərinə görə müayinə tövsiyə olunur (23).

Ürək çatışmazlığı – Ürək çatışmazlığı (ÜÇ) olan xəstələrdə sistolik disfunksiyanın ilkin mərhələsində, asimptomatik dövrdə ÜRD-də azalma müşahidə olunur. Zamanla əlaqəli parametrlərdəki azalma ilə xəstəliyin şiddəti arasında paralellik mövcuddur. ÜÇ-nın başlanğıc mərhələsində simpatik sinirlərin aktivliyinin artması və parasimpatik tonusun azalması AT parametrinin yüksəlməsinə, YT parametrinin isə azalmasına səbəb olur. β-adrenergik reseptor həssaslığındakı funksional pozğunluq və simpatik aktivliyin bütün hissələrində meydana gələn qüsur buna səbəb ola bilər (47, 48). ÜRD parametrləri içində SDNN ÜÇ olan xəstələrdə ölüm səviyyəsini göstərən ən başlıca prediktordur (49).

Ani Ölüm – ÜRD-in ani kardioloji ölüm üçün proqnostik dəyəri aşağıdır və digər ani ölüm göstəriciləri ilə birgə istifadə olunması tövsiyyə olunur (50).

ÜRD ilə əlaqəli kardioloji və non-kardioloji mövzularda çoxlu saylı araşdırılmaların aparılmasına baxmayaraq klinik istifadə üçün iki sahədə − kəskin miokard infarktı yaranma təhlükəsində və diabetik neyropatiyada əhəmiyyəti sübut olmuşdur (11, 23).

Beləliklə, ürək ritminin dəyişkənliyi (ÜRD) müddət ərzində sinus ritmində olan siklik dəyişikliklər kimi qeyd olunur, başqa sözlə ortalama ürək ritmi çevrəsində olan ürək vurğusunun dalğalanmasıdır. ÜRD ölçülməsi, simpatik-parasimpatik müvazinət haqqında məlumat verdiyindən kardiak avtonom tonusun ölçüsü və kardiorespirator sistemin göstəricisi kimi qiymətləndirilir. ÜRD analizi, seçilmiş xəstə populyasiyasında letallıq riskinin təyin olunmasında və avtonom siqnallara sinoatrial cavabların qiymətləndirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. ÜRD-nin depressiyasının (azalmasının) klinik əhəmiyyəti 2 istiqamətdə isbat olunmuşdur: 1) Kəskin miokard infaktından sonra risk təyinində 2) Diabetik neyropatiyanın erkən markeri olaraq.

Pulmonar Hipertenziya xəstələrində ürək ritminin dəyişkənliyini araşdıran tədqiqatlar sayca azlıq təşkil etməkdədir (9, 10). Yetkin PH-lı xəstələrdə ÜRD parametrlərinin xəstənin klinik vəziyyəti ilə əlaqəsini və proqnostik göstərici olaraq əhəmiyyətini göstərən araşdırma yoxdur. Bu baxımdan araşdırmada PH-lı xəstələrdə bütün ÜRD parametrlərini (zaman və tezlik ölçüləri) dəyərləndirmək, bunların klinik əlamətlər ilə əlaqəsini müəyyənləşdirmək və xüsusilə müşahidə müddətində proqnostik marker olaraq əhəmiyyətini ortaya çıxarmaq nəzərdə tutulur.

 

ƏDƏBİYYAT- ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES

 

1.Gaine SP, Rubin LJ. Primary pulmonary hypertension. Lancet. 1998 Aug 29;352(9129):719-25.
2.Rich S, Dantzker DR, Ayres SM, at el., Fishman AP, Goldring RM, Groves BM, Koerner SK. Primary pulmonary hypertension. A national prospective study. Ann Intern Med. 1987 Aug;107(2):216-23.
3.Gabbay E, Yeow W, Playford D. Pulmonary arterial hypertension (PAH) is an uncommon cause of pulmonary Hhypertension (PH) in an unselected population: the Armadale echocardiography study. Am J Resp Crit Care Med 2007;175:A713.
4.Rubin LJ. Pathology and pathophysiology of primary pulmonary hypertension. Am J Cardiol 1995; 75 (Suppl): 51A-54A.
5.Kayikçioğlu M. The etiopathogenesis of pulmonary hypertension: inflammation, vascular remodeling. Anadolu Kardiyol Derg. 2010 Aug;10 Suppl 1:5-8. doi: 10.5152/akd.2010.113.
6.Machado R, Eickelberg O, Elliott CG, et al., Genetics and genomics of pulmonary arterial hypertension. J Am Coll Cardiol 2009;54:S32–S42.
7.Trembath RC, Thomson JR, Machado RD, et al., Clinical and molecular genetic features of pulmonary hypertension in patients with hereditary hemorrhagic telangiectasia. N Engl J Med 2001;345:325–334
8.Chaouat A, Coulet F, Favre C et al. Endoglin germlike mutation in a patient with hereditary hemorrhagic telangiectasia and dexfenfluramine associated pulmonary arterial hypertension. Thorax 2004; 59: 446-8.
9.Wensel R, Jilek C, Dörr M, et al., Impaired cardiac autonomic control relates to disease severity in pulmonary hypertension. Eur Respir J. 2009 Oct;34(4):895-901.
10.Lammers AE, Munnery E, Hislop AA, Haworth SG. Heart rate variability predicts outcome in children with pulmonary arterial hypertension. Int J Cardiol. 2010 Jul 9;142(2):159-65.
11.Kayıkçıoğlu M, Payzın S. Kalp hızı değişkenliği. Türk Kardiyol Dern Arş 2001; 29: 238-245.
12.Pieper SJ, Hammill SC. Heart rate variability: tecnique and investigational applications in cardiovascular medicine. Mayo Clin Proc 1995; 70: 955-964.
13.Schwartz PJ, Zipes DP. Autonomic modulation of cardiac arrhytmias. In: Zipes DP, Zalife I (eds). Cardiac Electrophysiology. From Cell to Bedside. Philadelphia: WB Saunders, 2000; 300-314.
14.Guyton AC, Hall JE. Textbook of Medical Physiology. Tıbbi Fizyoloji, Çeviri:Çavuşoğlu H. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti., 2001:107-113
15.Hon EH, Lee ST. Electronic evaluations of the fetal heart rate patterns preceding fetal death, further observations. Am J Obstet Gynec 1965; 87: 814-826.
16.Sayers BM. Analysis of heart rate variability. Ergonomics 1973; 16: 17-32.
17.Ewing DJ. Martin CN, Young RJ, Clarke BF. The value of cardiovascular autonomic function tests: 10 years experience in diabetes. Diabetic Care 1985; 8: 491-498.
18.Wolf MM, Varigos GA, Hunt D, Sloman JG. Sinus arrhythmia in acute myocardial infarction. Med J Australia 1978; 2: 52-53.
19.Kleiger RE, Miller JP, Bigger JT, Moss AJ, and the Multicenter Post-infarction Research Group. Decreased heart rate variability and its association with increased mortality after acute myocardial infarction. Am J Cardiol 1987; 59: 256-262.
20.Malik M, Farrell T, Cripps T, Camm AJ. Heart rate variability in relation to prognosis after myocardial infarction: selection of optimal processing techniques. Eur Heart J 1989; 10: 1060-1074.
21.Bigger JT, Fleiss JL, Steinman RCi et al., Frequency domain measures of heart period variability and mortality after myocardial infarction. Circulation 1992; 85: 164-171.
22.Phyllis K.Stein. Assessing Heart Rate Variability from Real-World holter Reports. Car Electrophy Rev.2002;6:239-244
23.Taske Force of The European Society of Cardiology and the North American Society of Pacing and Electrophysiology: Heart rate variability-standarts of measurement, physiological interpretation, and clinical use. Eur Heart J 1996; 17: 354-381.
24.Ayesha Hasan, Vince Paul. Telemonitoring in chronic heart failure. European Heart Journal (2011) 32, 1457–1464.
25.Vanderlei  LCM. Basic notions of heart rate variability and its clinical applicability. Rev Bras Cir Cardiovasc 2009; 24(2): 205-217
26.Umetani K, Singer DH, McCraty R, Atkinson M. 24 hour time domain heart rate variability and heart rate: relations to age and gender over nine decades. J Am Coll Cardiol. 1998; 31: 593-601.
27.Antelmi I, de Paula RS, Shinzato AR, et al., Influence of age, gender, body mass index, and functional capacity on heart rate variability in a cohort of subjects without heart disease. Am J Cardiol 2004;93:381–5.
28.Hayano J, Yamada M, Sakakibara Y, et al. Short- and long-term effects of cigarette smoking on heart rate variability. Am J Cardiol 1990;65:84–8.
29.Petretta M, Bonaduce D, de Filippo E, et al. Assessment of cardiac autonomic control by heart period variability in patients with early-onset familial obesity. Eur J Clin Invest 1995;25:826–32.
30.Rennie KL, Hemingway H, Kumari M, et al., Effects of moderate and vigorous physical activity on heart rate variability in a British study of civil servants. Am J Epidemiol 2003;158:135–43.
31.Yokusoglu M, Nevruz O, Baysan O, et al., The altered autonomic nervous system activity in iron deficiency anemia.Tohoku J Exp Med. 2007 Aug;212(4):397-402.
32. Furuland H, Linde T, Englund A, Wikström B.Heart rate variability is decreased in chronic kidney disease but may improve with hemoglobin normalization.J Nephrol. 2008 Jan-Feb;21(1):45-52.
33.Karthik S, Pal GK, Nanda N, et al., Sympathovagal imbalance in thyroid dysfunctions in females: correlation with thyroid profile, heart rate and blood pressure. Indian J Physiol Pharmacol. 2009 Jul-Sep;53(3):243-52.
34.Chen JL, Chiu HW, Tseng YJ, Chu WC. Hyperthyroidism is characterized by both increased sympathetic and decreased vagal modulation of heart rate: evidence from spectral analysis of heart rate variability. Clin Endocrinol (Oxf). 2006 Jun;64(6):611-6.
35. Xu L, Li CSRelationship between heart rate variability and serum levels of thyroid hormones, cortisol and prognosis in patients with systemic inflammatory response syndrome. Zhongguo Wei Zhong Bing Ji Jiu Yi Xue. 2007 Mar;19(3):160-4.
36.Silke B, Guy S, Riddell JG. Effects of beta-adrenoceptor agonists and antagonists on heart-rate variability in normal subjects assessed using summary statistics and nonlinear procedures. J Cardiovasc Pharmacol. 1997 Dec;30(6):817-23
37.Haberthür C, Schächinger H, Langewitz W, Ritz R. Effect of beta blockade with and without sympathomimetic activity (ISA) on sympathovagal balance and baroreflex sensitivity. Clin Physiol. 1999 Mar;19(2):143-52.
38. Lampert R, Ickovics JR, Viscoli CJ, et al., Effects of propranolol on recovery of heart rate variability following acute myocardial infarction and relation to outcome in the Beta-Blocker Heart Attack Trial. Am J Cardiol. 2003 Jan 15;91(2):137-42.
39.Bekheit S, Tangella M, el-Sakr A, et al., Use of heart rate spectral analysis to study the effects of calcium channel blockers on sympathetic activity after myocardial infarction. Am Heart J. 1990 Jan;119(1):79-85.
40.Kawano Y, Makino Y, Okuda N, et al., Effects of diltiazem retard on ambulatory blood pressure and heart rate variability in patients with essential hypertension. Blood Press Monit. 2000 Jun;5(3):181-5.
41. Vardas PE, Kanoupakis EM, Kochiadakis GE, et al., Effects of long-term digoxin therapy on heart rate variability, baroreceptor sensitivity, and exercise capacity in patients with heart failure. Cardiovasc Drugs Ther. 1998 Mar;12(1):47-55.
42.Slatton ML, Irani WN, Hall SA, et al., Does digoxin  provide additional hemodynamic and autonomic benefit at higher doses in patients with mild to moderate heart failure and normal sinus rhythm? J Am Coll Cardiol. 1997 May;29(6):1206-13.
43.Liao D, Cai J, Barnes RW, et al. Association of cardiac autonomic function and the development of hypertension: the ARIC study. Am J Hypertens 1996;9:1147–56.
44.Liao D, Cai J, Brancati FL, et al. Association of vagal tone with serum insulin, glucose, and diabetes mellitus—the ARIC Study. Diabetes Res Clin Pract 1995;30:211–21.
45.La Rovere MT, Bigger Jr JT, Marcus FI, et al.,  Baroreflex sensitivity and heart-rate variability in prediction of total cardiac mortality after myocardial infarction. ATRAMI (Autonomic Tone and Reflexes After Myocardial Infarction) Investigators. Lancet 1998;351:478–84.
46.Camm AJ, Pratt CM, Schwartz PJ, et al. Mortality in patients after a recent myocardial infarction: a randomized, placebo-controlled trial of azimilide using heart rate variability for risk stratification. Circulation 2004;109:990–6.
47. Brunner-La-Rocca HP, Esler MD, Jennings GL, Kaye DM. Effect of cardiac sympathetic nervous activity on mode of death in congestive heart failure. Eur Heart J 2001;22:1136–43.
48.  Mortara A, La RovereMT, Signorini Met al. Can power spectral analysis of heart rate variability identify a high risk subgrou p of congestive heart failure patients with excessive sympathetic activation? A pilot study before and after heart transplantation. Br Heart J 1994;71:422–30.
49. Nolan J, Batin PD, Andrews R, et al. Prospective study of heart rate variability and mortality in chronic heart failure: results of the United Kingdom heart failure evaluation and assessment of risk trial (UK-Heart). Circulation 1998;98:1510–6.
50.Kudaiberdieva G, Görenek B, Timuralp B. Heart rate variability as a predictor of sudden cardiac death. Anadolu Kardiyol Derg. 2007;7(suppl 1):68-70.