KORONAR DAMARLARIN RESTENOZU VƏ ONUN PREDİKTORLARI

05-08-2018

Hal-hazırda perkutan koronar müdaxilə (PKM) hemodinamik əhəmiyyətli koronar stenozun əsas müalicə üsullarından biri sayılır [1, 4, 24]. İlk dəfə olaraq bu məqsədlə keçən əsrin 80-cı illərində balon angioplastikası əməliyyatı aparılmışdır və bu metod ağırlaşmamış morfologiyalı bir damar zədələnməsi hallarında tətbiq edilmişdir. Bu zaman 30-60% pasyentlərdə restenozun inkişafı müşahidə olunurdu və onun residivləşməsinin klinik əlamətləri əməliyyatdan sonra 1-4 ay müddətində yaranırdı [8,18,47]. Buna səbəb damar divarının mənfi remodelləşməsi, hüceyrəxarici zülallların sintezinin güclənməsi vəyastı əzələ elementlərinin proliferasiyasıdır [2, 14].Sonrakı illərdə angioplastika üzrə yüksəkixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanması, yüksək texnologiyalı avadanlıqların meydana çıxması nəticəsində damar mənfəzinin dəqiq görüntüsü hesabına pasiyentlərin ciddi meyarlar əsasında seçimi restenozun rastgəlmə sayını bir qədər azaltsa da, bu istiqamətdə böyük uğur qazanmaq mümkün olmamışdır, o vaxta qədər ki, stentlər işlənib hazırlanmamışdır [12, 31].

1990-cı illərdən başlayaraq koronar stentləşmənin praktikaya tətbiqi nəticəsində endovaskulyar müalicənin nəticələri yaxşılaşmış və restenozun rastgəlmə tezliyi xeyli azalmışdır. Bu onunla əlaqədardır ki, stentin güclü karkası mənfi remodelləşmənin, həmçinin intima və mediada mikrodisseksiya fəsadlarının inkişafının qarşısını alır [2, 8, 16, 21].

İlk randomizəolunmuş BENESTENT I və BENESTENT II tədqiqatlarının nəticələri göstərdi ki, koronar stent implantasiyasından sonra restenozun inkişaf tezliyi 40-50%-dən 10-15%-ə qədər azalmışdır [51]. Amma, sonrakı mərhələlərdə koronar stentləşdirmənin klinik praktikaya geniş tətbiqi birinci randomizəolunmuş tətqiqatların optimist nəticələrini təsdiqləmədi. Belə ki, koronar damarların ağırlaşmış formalarında (bifurkasiya zədələnmləri, xroniki okklyuziya) və yanaşı patologiyalar (şəkərli diabet) zamanı restenozun yaranma ehtimalı artaraq 30-40%-ə çatır. Alınan nəticələr kardioloqları koronar stentləşmə əməliyyatına münasibətini dəyişməyə və endovaskulyar müalicəyə daha differensial yanaşmağa məcbur etdi [10, 19, 38].

Dərman örtüklü stentlərin meydana çıxması koronar restenozun azalması istiqamətində ciddi uğur qazandırdı [7, 12]. Koronar stentləşməyə həsr olunmuş pilot tədqiqatlarda (SIRIUS, E-SIRIUS, C-SIRIUS, RAVEL, DIABETES I) standart metal stent və sirolimuslə örtüklü stentin effekti müqayisəli şəkildə öyrənilmişdir [44, 52, 53, 55]. Bu tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, implantasiyadan sonrakı erkən dövrlərdə koronar restenozun rastgəlmə tezliyi sirolimuslə örtüklü stent qoyulmuş pasiyentlərdə əhəmiyyətli dərəcədə az müşahidə olunmuşdur. Dərman örtüklü stentlər koronar restenozun yaranmasını xeyli azaltsa da, bu problemin tam həllinə nail olmağa imkan yaratmır, çünki bu preparatların təsirindən neointimanın hiperplaziyasının inkişafının tam inhibisiyasına müvəffəq olmaq mümkün olmadı [12, 13, 15, 25, 36]. Həmçinin müəyyən edilmişdir ki, dərman örtüklü stent implantasiyasından sonra yaranan restenozun təkrari revaskulyarizasiyası dərman örtüyü olmayan stentdən sonrakı restenozla müqayisədə daha ciddi neqativ uzaq nəticələrə səbəb olur [6]. Restenoz –PKM-dən sonra (adətən 6-12 ay müddətində) damar mənfəzinin 50% və ondan çox daralması kimi dəyərləndirilir [8, 27, 33]. Restenoz hüceyrə və molekulyar reaksiyaların mürəkkəb kaskadının kulminasiyasıdır [2, 16, 45, 58]. Eksperimental tədqiqatlarda damar divarında neointimanın formalaş-masında 4 əsas fazanı ayırd edirlər [5, 20, 29, 37]:

1.Zədələnmə yerində trombun formalaşması fazası;

2.İltihablaşma fazası;

3.Sayaəzələ hüceyrələrinin proliferasiyası və miqrasiyası fazası;

4.Hüceyrəxarici matriksin formalaşması fazası

1. Trombotik (trombun formalaşması) faza. Stent implantasiyasından sonra ilk 24-48 saat (2 həftəyə qədər davam edə bilər) ərzində zədələnmə yerində trombositlərin aktivləşməsi, adgeziyası, aqreqasiyası və çökməsi baş verir.Fibrinogen trombositlərin aqreqasiyasının vacib amilidir, o halda ki, trombositlər aktivləşir, qlikoprotein IIb/IIIa fibrinogenlə birləşir, bu da aktivləşmiş trombositlər arasında körpu rolunu oynayır.3-cü gündən başlayaraq, tromb endotel-oxşar hüceyrələrlə örtülür və zədələnmə yerində hüceyrələrin, o cümlədən monositlərin və limfositlərin kəskin infiltrasiyası müşahidə olunur. Sonralar bu hüceyrələr trombun daha dərin laylarına və damar divarına miqrasiya olunur[26, 29].

2. Kəskin iltihab fazası. Stentin implantasiyasından dərhal sonra kəskin iltihabı cavab meydana çıxır, bu da neytrofillərin və monositlərin zədələnmiş damar divarına tez pərçimlənməsi ilə xarakterizə olunur [21, 27]. Onlar trombun daxilinə keçir, stentin strukturunu infiltrasiyalaşdırır və 3 gün ərzində özünün maksimal konsentrasiyada iştirakına nail olurlar. Sonrakı 11 gün ərzində makrofaqal hüceyrələr stent implantasiya olunmuş zonada dayanıqlı üstünlük təşkil edirlər, sonra isə 30-cu günə qədər onların sayı proqressiv azalır. Əksinə, stent qoyulmuş damarlarda xroniki iltihaba (makrofaqlar, T- və nadir hallarda B-limfositlər) damar endotelinin bütün bərpa mərhələlərində rast gəlinir. Stent implant olunan zonada xroniki iltihab hüceyrələrinin 90 gündən çox olması neointimanın qalınlaşması və restenozun inkişaf riskini xeyli artırır. Aktivləşmiş neytrofillər və toxuma makrofaqları sitokin və boy faktorlarını ifraz edirlər ki, bunlar da proliferasiyanı stimullaşdırır və sayaəzələ hüceyrələrini aktivləşdirir.Xaric olmuş metalloproteazalar hüceyrəxarici matriksin komponentlərini dağıdır, nəticədə orta layda və onu əhatə edən birləşdirici toxumalarda sayaəzələ hüceyrələrinin ifrazını təmin edirlər.

3. Sayaəzələ hüceyrələrinin proliferasiya və miqrasiya fazası. Başlanğıc mərhələdə (damar zədələnməsindən 1-4 gün sonra) yuxarıda qeyd etdiyimiz amillərin nəticəsində zədələnmə yerinin orta qatında sayaəzələ hüceyrələri aktivləşir. Zədələnmədən 24 saat sonra mitogen stimulların kombinasiyası sayaəzələ hüceyrələri tərəfindən proliferativ cavaba səbəb olur, nəticədə bu hüceyrələrin təqribən 30%-i hüceyrə siklinin S-fazasına daxil olurlar [2, 17]. Sayaəzələ hüceyrələrinin çoxalması və intimaya miqrasiyasında genlərin də iştirakı inkarolunmazdır.

Sirolimus örtüklü stentin işlədilməsinin üstünlüyü, çox güman ki, dərman substratı ilə hüceyrə siklinin əsas zülalları arasında qarşılıqlı əlaqənin nəticəsidir. Sirolimus sayaəzələ hüceyrələrinin in vitro böyüməsi və miqrasiyasını blokada etməklə, hüceyrələrin G1 fazasından S fazasına keçməsinin qarşısını alır [45]. Hüceyrələrin replikasiyası davam edir və 4-cü günə proliferasiya məruz qalmış sayaəzələ hüceyrələri hüceyrəarası maddədən interstisial toxumaya miqrasiya olunmağa başlayır, nəticədə neointima formalaşır. Prosesin bitməsi stent qoyuluşundan sonra 3-cü ayda baş verir, o vaxt ki, hüceyrəxarici matriks zədələnmənin həcminin 80%-nə çatır. Restenozun formalaşmasının aparıcı amili sayaəzələ hüseyrələrinin mediadan intimaya miqrasiya etməsidir.

4. Hüceyrəxarici matriksin formalaşması fazası. Zədələnmədən sonra ilk 6 ay müddətində aktivləşmiş sayaəzələ hüceyrələri xarakterik fenotip transformasiyasına məruz qalır, nəticədə onların kontraktil funksiyası azalır və sintezetmə funksiyası aktivləşir.6-8 həftədən sonra sayaəzələ hüceyrələrinin proliferativ funksiyası azalır və hüceyrəarası matriksin (hansı ki, proteoqlikan və kollagen subtipindən ibarətdir) çoxlu miqdarda sintezi başlayır [46].

Hüceyrəarası maddələr 20-25 həftəyə qədər yaşamağa davam edir və vaxt geçdikcə tədricən kollagen və elastinlə əvəzlənir. Nəticədə neointima fibroz hüceyrəarası matriks və az miqdarda hüceyrələrdən ibarət olur. Son nəticədə ardıcıllıqla damar intimasında sayaəzələ hüceyrələrinin kəskin proliferasiyası və miqrasiyası baş verir və hüceyrəarası maddələrin çoxalması stent qoyuluşundan 3-6 aydan sonra damar mənfəzinin daralmasına, həmçinin damarın remodelləşməsinə səbəb olur. Bu proses intimanın çapıqlaşma fenomeni (neointimanın formalaşması) adlanır və 18 aydan çox davam edir [48].

Stent implantasiyasından sonrakı 28 və 90 gündə implanta baxış zamanı müəyyən edilmişdir ki, dərmanların çatdırılması üçün nəzərdə tutulan bir çox polimerlər stentin strukturu ətrafında iltihab yaradırlar [9]. 12,5-35% hallarda polimer-örtüklü stentləşdirmədən sonra iltihab əlamətləri (qranulema və geniş eozinofi infiltrasiya) müşahidə olunmuşdur[33]. Oxşar iltihab reaksiyası standart metal implantasiyası olan xəstələr arasında da aşkar edilmişdir (amma çox az hallarda). Dərman örtüklü stentlərdən sonra spesifik olaraq eozinofillərin prosesə cəlb olunması ilə iltihab əlamətlərinin daha qabarıq aşkarlanması polimerlər və/və ya preparatlara qarşı həssaslığın kəskin artması ilə izah oluna bilər.

Koronar damarların stentləşdirilməsindən sonra davamlı klinik effektin olmaması və ÜİX residivinin yüksək ehtimalının olması çoxsaylı randomizəolun-mamış və randomizəolunmuş tədqiqatların aparılması zərürətinə səbəb olmuşdur. Alınan nəticələrə əsasən uzaq müşahidələr zamanı restenozun sayının artması və ÜİX-in klinik simptomlarının qayıtmasını assosiasiya edən 3 risk amilləri ayırd edilir – klinik, angioqrafik və periprosedural [4, 10, 22, 23].

Restenozun klinikrisk amilləri:

1.Şəkərli diabet. Elmi cəhətdən təsdiq olunmuş fakt ondan ibarətdir ki, şəkərli diabetin olması standart metal stentləşməsindən sonra yaranmış restenozun inkişafının ciddi prediktorudur [5, 34]. 1205 xəstəni əhatə edən ARTS (Arterial Revascularisation Therapy Study) tədqiqatı standart metalla stentləşdirmənin uzaq mənfi nəticələrini göstərən böyük tədqiqatlardan biridir [32, 57]. Çoxdamarlı stent implantasiyası 600 pasiyentdə (o cümlədən şəkərli diabeti olan 112 pasiyentdə) həyata keçirilmişdir. Stenokardiyanın residivi və müalicədən 1 il sonra təkrari revaskulyarizasiyaya ehtiyacı olanlar şəkərli diabeti olan xəstələrdə daha çox – 22,3%, şəkərli diabeti olmayanlarda isə 15,6% rast gəlmişdir (р˂0,001).

İsveçin angioqrafiya və angioplastika üzrə registri (SCAAR – The Swedish Coronary Angiography and Angioplasty Registry) 2004-ci ilin aprelindən 2008-ci ilin aprelinə qədər müddətdə 35478 dərman örtüklü stent qoyulmuş 19004 xəstələr üzərində müşahidə aparmışdır[31]. Orta hesabla 29 aydan sonra 1807 xəstədə restenoz aşkarlanmışdır. 1-ci il müddətində 3,5% xəstədə restenoz aşkarlandığı halda, 2 il müddətində bu göstərici 4,9% təşkil etmişdir. Şəkərli diabeti olan xəstələrdə restenozun yaranma riski şəkərli diabeti olmayanlarla müqayisədə yüksək olmuşdur (nisbi risk 1,23; etibarlıq intervalı 1,10-1,37). Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, müqayisə aparılan qruplar arasında ilkin klinik göstəricilər fərqli ola bilərdi, çox təəssüf ki, bu nəzərə alınmayıb.

Şəkərli diabeti olan xəstələrdə aterosklerozun aqressivliyi iltihab prosesinin yüksək aktivliyi ilə əlaqədardır [5]. Bu kateqoriyalı xəstələrə stent implantasiyası iltihab prosesinin və sayaəzələlərin proliferasiya faktorlarının ifrazının güclü triqqeri rolunu oynayır. Restenozun formalaşması prosesində insulinəbənzər boy faktoru (IGF-1) və hamiləliklə assosiasiya olunan plazmanın A proteininin (PAPP-A) vacib rol oynadığı təsdiq olunmuşdur. PAPP-A –matriks metalloproteinaz ailəsinə aid olan fermentdir və onun əsas funksiyası IGF-1-i zülalla bağlılığından azad edir. Son zamanlar PAPP-A və IGF-1 restenozun prediktoru kimi dəyərləndirilmişdir [29]. Endovaskulyar əməliyyatdan sonra PAPP-A-nın yüksək səviyyəsi restenoz və ürək-damar fəsadlarının (o cümlədən təkrari revaskulyarizasiya, miokard infarktı və ürək-damar xəstəlikləri səbəbindən ölüm) əhəmiyyətli dərəcədə artması ilə müşayiət olunmuşdur [49]. Şəkərli diabeti olan xəstələrdə proliferativ proseslər o qədər intensiv ola bilir ki, hətta güclü sitostatik preparatlarla da onun qarşısını almaq mümkün olmur.

2.Cins amili. Kişilərlə müqayisədə qadınlar daha yaşlı dövrlərdə koronar xəstəliyin inkişafına meylli olurlar ki, bu da onlarda şəkərli diabetin olması ehtimalını artırır. Həmçinin, qadınlarda koronar arteriyaların diametri azdır. Bu iki amilin olması hallarında qadınlarda restenozun yaranma riskinin yüksək olması təəccüb doğurmur.V. Ferrero et al. tərəfindən 2003-cü ildə yekunlaşan tədqiqatın nəticələri təsdiq etdi ki, qadınlarda alfa-esterogen reseptorunun PvuII polimorfizminin T-allelinə homoziqot olan qadınlarda kişilərlə müqayisədə restenozun yaranma ehtimalı yüksəkdir [30]. Amma bu fikir klinik tədqiqatlarda öz birmənalı təsdiqini tapmadı. Ona görə də sonrakı illərdə bu istiqamətdə tədqiqat işləri davam etdirildi. 2010-ci ildə J.Mehilli et al. [43] tərəfindən 4000-dən çox (onlardan 1025 qadın) pasiyenti əhatə edən tədqiqatın nəticələri göstərdi ki, şəkərli diabetin və damar ölçüsünün az olması faktının üstünlüyünə rəğmən qadınlarda restenoz az müşahidə olunmuşdur. Bununla belə, 2013-cü ildə Е.В.Гракова və А.Т. Тепляков [3]tərəfindən aparılan tədqiqatın nəticələri əksinə olaraq göstərdi ki, holometallik stent implantasiyasından 3-5 il sonra restenoz/okkluziya-nın yaranması qadınlarda kişilərlə müqayisədə statistik dürüst çoxdur.Beləliklə, alınan nəticələrin ziddiyyətli olması belə bir fikir formalaşdırmağa imkan verir ki, restenozun yaranmasına cins amili az dərəcədə təsir göstərir, nəinki damarın anatomiyası və yanaşı klinik halların olması.

3.Anamnezində restenozun olması. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, anamnezində restenozun olması stentdaxili restenozun inkişafının risk amili kimi qiymətləndirilə bilər, çünki bu qrup xəstələdə restenozun yaranma ehtimalı böyükdür [8, 28].

4.Siqaretçəkmə. Hələ 1991-ci ildə Califf R.M. et al. [18]tərəfindən aparılan tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, restenozun yaranma riski siqaret çəkməyən xəstələrlə müqayisədə siqaret çəkənlər arasında daha çoxdur.

5.Qeyri-sabit stenokardiya. Müəyyən edilmişdir ki, qeyri-sabit stenokardiyadan sonra stent implant olunan xəstələr restenozun inkişafının yüksək riskinə daxildirlər [2, 10].

Həmçinin, böyrəyin xroniki xəstəliyi [54], nikel və molibdenə qarşı allergiya [40], artıq çəki [11] və digər amillər də restenozun yaranmasının yüksək risk amilləri sırasına daxil edilirlər.

Angioqrafik və periprosedural risk amilləri:

Restenozun angioqrafik risk amillərindən biri onun ilkin perkutant koronar müdaxilədən neçə müddətdən sonra yaranması ilə bağlıdır. Balon angioplastikası dövründə hesab edirdilər ki, restenoz prosedurdan 3-9 ay sonrayaranır. M.Nobuyoshi et al. [47] uğurlu stent implant olunmuş 229 xəstədə əməliyyatdan 1, 3, 6 və 12 ay sonra prospektiv angioqrafiya yolu ilə müşahidə aparmışlar. Müəlliflər göstərmişlər ki, restenoz stent implantasiyasından sonra çox hallarda 1-ci və 3-cü aylar arasında meydana çıxır. Restenoz zamanı damar mənfəzinin daralması 1, 3, 6 və 12 aylarda müvafiq olaraq arteriya diametrinin 12,7%, 43%, 49,4% və 52,5%-ni təşkil etmişdir. Bununla belə, stent qoyulan seqmentlər daxilində neointimanın proliferasiyasının maksimal səviyyəsi 6-cı ayda müşahidə olunmuşdur.

2002-ci ildə T.Kimura et al. [39]müəyyən etmişlər ki, stent implantasiyasın-dan sonrakı ilk andan başlayaraq 6 ay müddətində damar mənfəzinin diametri 2,54 ± 0,44 mm-dən 1,87 ± 0,56 mm-ə enmişdir, amma sonrakı 1 il müddətində daralma aşkar edilməmişdir. Digər tərəfdən, stent implantasiyasının 6-cı ayından başlayaraq 3 il müddətində damar mənfəzi diametrinin əhəmiyyətli dərəcədə genişlənməsi müşahidə olunmuşdur (müvafiq olaraq 1,94 ± 0,48-mm-dən 2,09 ± 0,48 mm-dək, p < 0,001). Əməliyyatdan sonra 7 və 11 illər arasında xəstələrin klinik və angioqrafik müayinələrinin nəticələri əsasında müəyyən edilmişdir ki, stent implantasiyasından sonra damar mənfəsinin cavab reaksiyası 3 mərhələli gedişə malikdir [39]:

1.Birinci mərhələ - erkən restenoz (ilk 6 ay müddətində),

2.İkinci mərhələ - reqressiya fazası (6 aydan – 3 ilə kimi),

3.Üçüncü mərhələ - təkrari daralma (əməliyyatdan 4 il sonra) 

Son zamanlar restenozun inkişafında irsi amilin roluna xüsusi diqqət verilir. Amma bu fikir tam təsdiqini tapmır. Belə ki, çoxsaylı damar zədələnmələri səbəbindən qoyulan stentlərdən adətən birində yenidən restenoz inkişaf edir. Bu fakt restenozun formalaşmasında irsi və qazanılmış risk amillərindən daha çox konkret zədələnən arteriya və ya onunla bağlı əməliyyatın risk amillərinin daha önəmli təsir göstərməsini güman etməyə əsas verir.

Hal-hazırda aşağıda qeyd olunan amillər restenozun inkişafının prediktorları sayılır: sol koronar arteriya kökünün zədələnməsi [2, 10], ön enən arteriyanın proksimal stenozu [18, 19], venoz şuntun stenozu [41], bifurkasiya stenozları [2, 10], damarın xroniki okkluziyası [50], qabarıq disseksiya [19], uzun stentlər [8, 19], stenozun ağırlığı [2, 56], çoxsaylı stentlər [2, 19], zədələnmə sahəsinin uzunluğu [10, 19], çoxsaylı zədələnmə [8, 19], stent implantasiyasından sonra mənfəzin kiçik diametri [8, 42], damar mənfəzinin kiçik olması [10, 19, 42]. 

Beləliklə, endovaskulyar texnologiyanın təkmilləşdirilməsi və müxtəlif dərman örtüklü stentlərin istifadəsi koronar angioplastikanın effektliyinin artması və residivlərin sayının azalmasına imkan vermişdir, amma bu stentdaxili restenoz probleminin tam həllinə gətirib çıxarmamışdır. Çox təəssüf ki, hal-hazırda nəinki restenozun inkişafının qarşısını almaq, hətta onun hansı konkret xəstədə yarana biləcəyini qabaqcadan müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Bu fakt  alimləri bu problemin həllində məlum və az məlum iştirakçıların qarşılıqlı əlaqəsini öyrənmək istiqamətində yeni araşdırmalar aparmaq məcburiyyətində saxlayır.

 

ƏDƏBİYYAT - ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

1.Беленков Ю.Н., Самко А.Н., Батыралиев Т.А. и др. Коронарная ангиопластика: взгляд через 30 лет // Кардиология. 2007, No 9, с. 4-14
2.Герасимов А.М., Черкавская О.В.,  Масленников М.А. и др. Клеточные механизмы, клинические и морфологические факторы риска развития рестеноза // Вестн. рентгенол. радиол. 2011, No 4, с. 58-65
3.Гракова Е.В., Тепляков А.Т.  Гендерные особенности эндоваскулярной коронарной реваскуляризации посредством стентирования коронарных артерий у больных, перенесших инфаркт миокарда: результаты 5-летнего проспективного наблюдения // Сибирский медицинский журнал. 2013, том 28. No 4. с.19-28
4.Козлов К.Л. Интервенционная кардиология. Нейроиммуно-эндокринные механизмы реваскуляризации миокарда / СПб.: Наука, 2012. – 140 с.
5.Калугина О.Ю. Влияние сопутствующего сахарного диабета 2 типа на отделенные результаты коронарного  стентирования.http://nqmu.ru/cozo/mos/article/text_full.php? id=1443
6.Мазаев В.П., Комков А.А., Рязанова С.В. Развитие рестенозов в коронарных артериях на поздних сроках после чрескожных коронарных вмешательств при имплантации голометаллических или покрытых лекарством стенозов в зависимости от клинических данных и факторов риска. https://www.science-education.ru/ru/article/view?id=26645
7.Миронов В.М., Меркулов Е.В., Самко А.Н. Чрескожные коронарные вмешательства с использованием биорастворимого стента: опыт клинического применения // Атеросклероз и дислипидемии. – 2013, No 4, с. 16-20
8.Самко А.Н., Меркулов Е.В., Власов В.М., Филатов Д.Н. Рестеноз: причины и механизмы развития при различных видах эндоваскулярного лечения // Атеросклероз и дислипидемии. – 2014. – №1, с.5-8
9.Тишко В.В., Тыренко В.В., Шишкевич А.Н. и др. Влияние коронарной ангиопластики и стентирования на воспалительные биомаркеры у больных стабильной ишемической болезнью сердца // Атеросклероз и дислипидемии. 2015. - № 1. c. 17-23
10.Федорченко А.Н. Рестеноз как основная проблема после чрескожных коронарных вмешательств: дис. ...д-ра мед.наук / Новосибирск, 2009, 300 с.
11.Чигогидзе Н.А., Керен М.А., Ключников И.В. и др. Влияние метаболического синдрома на результаты стентирования коронарных артерий // Бюллетень НЦССХ им. А.Н. Бакулева РАМН. 2009; №1.         c.17-23
12.Черкавская О.В. Отдаленные результаты эндоваскулярного лечения при использовании различных типов стентов у больных ишемической болезнью сердца: дис. ... д-ра мед. наук / М., 2012, 236 с.
13.Alfonso F., Byrne R.A., Rivero F. et al. Current treatment of in-stent restenosis. // J. Am. Coll. Cardiol. – 2014. – vol. 63, No 24. – p. 2659-2673
14.Alfonso F., Sandoval J., Perez-Vizcayno M.J. et al. Mechanisms of balloon angioplasty and repeat stenting in patients with drug-eluting in-stent restenosis // Int J Cardiol. 2015;178:213-20
15.Aminian A., Kabir T., Eeckhout E. Treatment of drug-eluting stent restenosis: an emerging challenge // Catheter. Cardiovasc. Interv. – 2009. – Vol. 74, No 1. – P. 108-116
16.Andrés, Vicente & Wessely, Rainer (2009, January 15). In stent restenosis: Molecular mechanisms and therapeutic principles. SciTopics. Retrieved March 9, 2011, from http://www.scitopics.com/In_stent_ restenosis_Molecular_mechanisms_ and_ therapeutic_ principles.html.
17.Caixeta A.M., Brito F.S., Costa M.A. et al. Enhanced inflammatory response to coronary stenting marks the development of clinically relevant restenosis  // Catheter. Cardiovasc. Interv. – 2007. – Vol. 69, No 4. – P. 500-507
18.Califf R.M., Fortin D.F., Frid D.J. et al. Restenosis after coronary angioplasty: an overview  // J. Am. Coll. Cardiol. – 1991. – Vol. 17, No 6, suppl. B. – P. 2B-13B
19.Cassese S., Byrne RA., Tada T. et al. Incidence and predictors of restenosis after coronary stenting in 10 004 patients with surveillance angiography // Heart 2014;100:153-9
20.Celik T., Iyisoy A., Kursaklioglu H. et al. The forgotten player of in-stent restenosis: endothelial dysfunction // Int. J. Cardiol. – 2008. – Vol. 126, No 3. – P. 443-444
21.Chaabane C., Otsuka F., Virmani R. et al. Biological responses in stented arteries // Cardiovasc. Res. – 2013. – Vol. 99, No 2. – P. 353-363
22.Chatani K., Muramatsu T., Tsukahara R. et al. Predictive factors of re-restenosis after repeated sirolimus-eluting stent implantation for SES restenosis and clinical outcomes after percutaneous coronary intervention for SES restenosis  // J. Interv. Cardiol. – 2009. – Vol. 22, No 4. – P. 354-361
23.Chen J., Chen Y., Tian F. et al. Predictors of in-stent restenosis in coronary heart disease patients complicating with diabetes mellitus within 2 years after drug-eluting stents implantation  // Zhonghua Xin Xue Guan Bing Za Zhi. – 2014. – Vol. 42, No 1. – P. 14-18
24.Cortese B., Berti S., Biondi-Zoccai G. et al. Drug-coated balloon treatment ofcoronary artery disease: A position paper of the Italian Society of   Interventional Cardiology // Catheter Cardiovasc Interv. 2014; 83:427-35
25.Dangas G.D., Claessen B.E., Caixeta A. et al. In-stent restenosis in the drug-eluting stent era  // J. Am. Coll. Cardiol. – 2010. – Vol. 56, No 23. – P. 1897-1907
26.Dangas G.D., Claessen B.E, Mehran R. et al. Clinical outcomes following stent thrombosis occurring in-hospital versus out-of-hospital: Results from the HORIZONS-AMI (harmonizing outcomes with revascularization and stents in acute myocardial infarction) trial //J Am Coll Cardiol 2012; 59: 1752-9
27.Duckers H.J., Nabel E.G., Serruys P.W. NJ Essentials of restenosis. For the interventional cardiologist: – Totowa, Humana Press, 2007.– 458 p.
28.Endo A., Yoshida Y., Kageshima K. et al. Contributors to newly developed coronary artery disease in patients with a previous history of percutaneous coronary intervention beyond the early phase of restenosis  // Intern. Med. – 2014. – Vol. 53, No 8. – P. 819-828
29.Farb A., Kolodgie F.D., Hwang J.Y. et al. Extracellular matrix changes in stented human coronary arteries // Circulation. – 2004. – Vol. 110, No 8. – P. 940-947
30.Ferrero V., Ribiehini F., Matullo G. Et al. Estrogen receptor-alpha polymorphisms and angiographic outcome after coronary artery stenting // Arterioskleroz. Tromb.Vasc. Biol.- 2003.-vol.23.- p.2223-222
31.Fokkema M.L.,James S.K., Albertsson P.et al.Population trends inpercutaneous coronary intervention: 20-year results from the SCAAR (SwedishCoronary Angiography and Angioplasty Registry) // J Am Coll Cardiol. 2013 Mar 26; 61(12):1222-30
32.From A.M., Al Badarin F.J., Cha S.S. et al. Percutaneous coronary intervention with drug-eluting stents versus coronary artery bypass surgery for multivessel coronary artery disease: a meta-analysis of data from the ARTS II, CARDia, ERACI III, and SYNTAX studies and systematic review of observational data // EuroIntervention. 2010. – Vol. 6, No 2. – P. 269-276
33.Garg S., Serruys P.W. Coronary stents: looking forward // J. Am. Coll. Cardiol.  – 2010. – Vol. 56, No 10, suppl. – P. S43-S78
34.GollopN.D., Henderson D.B., Flather M.D. Comparison of drug-eluting and  bare-metal stents in patients with diabetes undergoing primary percutaneoucoronary intervention: what is the evidence? // Interact. Cardiovasc. Thorac. Surg. – 2014. – Vol. 18, No 1. – P. 112-116
35.Inoue T., Croce K., Morooka T. et al. Vascular inflammation and repair: implications for re-endothelialization, restenosis, and stent thrombosis  // JACC Cardiovasc. Interv. 2011. – Vol. 4, No 10. – P. 1057-1066
36.Ishikawa K., Aoyama Y., Hirayama H. Management of drug-eluting stent restenosis // J. Invasive Cardiol. – 2012. – Vol. 24, No 4. – P. 178-182
37.Jones G.T., Tarr G.P., Phillips L.V. et al. Active matrix metalloproteinases 3  and 9 are independently associated with coronary artery in-stent restenosis  // Atherosclerosis. – 2009. – Vol. 207, No 2. – P. 603-607
38.Jukema J.W., Verschuren J.J., Ahmed T.A. et al. Restenosis after PCI. Part 1: pathophysiology and risk factors  // Nat. Rev. Cardiol. – 2012. – Vol. 9, No 1. P. 53-62
39.Kimura T., Abe K., Shizuta S. et al. Long-term clinical and angiographfollow-up after coronary stent placement in native coronary arteries  // Circulation. – 2002. – Vol. 105, No 25. – P. 2986-2991
40.Koster R., Vieluf D., Kiehn M. et al. Nickel and molybdenum contact allergies  in patients with coronary in-stent restenosis // Lancet. – 2000. –  Vol. 356, No 9245. – P. 1895-1897
41.Ma X., Wu T., Robich M.P. et al. Drug-eluting stents  // Int. J. Clin. Exp. Med. 2010. – Vol. 3, No 3. – P. 192-201
42.Mauri L., Orav E.J., O’Malley A.J. et al. Relationship of late loss in lumen diameter to coronary restenosis in sirolimus-eluting stents // Circulation,2005; 111:321-7
43.Mehilli J., Byrne R.A., Tiroch K. et al. Randomized trial of paclitaxel-versus sirolimus-eluting stents for treatment of coronary restenosis in sirolimus-eluting stents: the ISAR-DESIRE 2 (intracoronary stenting and angiographicresults: drug-eluting stents for in-stent restenosis 2) study  // J. Am. Coll.Cardiol.–2010.–Vol.55,No24.–P.2710-2716
44.MoussaI., Leon M.B., Baim D.S. et al. Impact of sirolimus-eluting stents on outcome in diabetic patients: a SIRIUS (SIRolImUS-coated Bx Velocityballoon-expandable stent in the treatment of patients with de novo coronary artery lesions) substudy // Circulation. 2004; 109:2273-8
45.Nakatani M., Takeyama Y., Shibata M. et al.  Mechanisms of restenosis after coronary intervention: difference between plain old balloon angioplasty and stenting // Cardiovasc. Pathol. – 2003. – Vol. 12, No 1. – P. 40- 48
46.Nikkari S.T., Jarvelainen H.T., Wight T.N. et al. Smooth muscle cell expression of extracellular matrix genes after arterial injury  // Am. J. Pathol. – 1994. – Vol. 144, No 6. – P. 1348-1356
47.Nobuyoshi M., Kimura T., Nosaka H. et al. Restenosis after successful percutaneous transluminal coronary angioplasty:serial angiographic follow-up of 229 patients // J. Am. Coll. Cardiol. – 1988. – Vol. 12, No 3. – P. 616- 623
48.Park S.J., Kang S.J., Virmani R. et al. In-stent neoatherosclerosis: A final common pathway of late stent failure // J Am Coll Cardiol. 2012 Jun5; 59 (23):2051-7
49.Pellitero S., Reverter J.L.,Tassies D. et al. Polymorphisms in platelet glycoproteins la and 111a are associated with arterial thrombosis and carotid atherosclerosis in type 2 diabetes // Thromb. Haemost. 2010; 103(3)'630-7
50.Rodriguez A.E., Maree A.O., Mieres J. et al. Late loss of early benefit fromdrug-eluting stents when compared with bare-metal stents and coronary artery bypass surgery: 3 years follow-up of the ERACI III registry  // Eur. Heart J. – 2007. – Vol. 28, No 17. – P.2118-2125
51.Rothman M., Serruys P., Grollier G. et al. Angiographic and clinical one-year follow-up of the Cordis tantalum coil stent in a multicenter international study demonstrating improved restenosis rates when compared to pooled PTCA and BENESTENT-I data: the European Antiplatelet Stent Investigation (EASI) // Catheter. Cardiovasc. Interv. – 2001. – Vol. 52, No 2. – P. 249-259
52.Schampaert E., Cohen E.A., Schluter M. et al. The Canadian study of the sirolimus-eluting stent in the treatment of patients with long de novo lesions insmall native coronary arteries (C-SIRIUS) // J Am Coll Cardiol. 2004; 43:1110-5
53.Schoebel F.C., Gradaus F., Ivens K. et al. Restenosis after elective coronaryballoon angioplasty in patients with end-stage renal disease: a case control study using quantitative coronary angiography  // Heart. – 1997. – Vol. 78.:337–342
54.Schofer J, Schluter M, Gershlick AH, Wijns W, Garcia E, Schampaert E et al. Sirolimus-eluting stents for treatment of patients with long atherosclerotic lesions in small coronary arteries: double-blind, randomised controlled trial(E-SIRIUS) // Lancet. 2003; 362:1093-9
55.Steinberg D.H., Gaglia M.A., Pinto Slottow T.L. et al. Outcome differences with the use of drug-eluting stents for the treatment of in-stent restenosis of bare-metal stents versus drug-eluting stents  // Am. J. Cardiol. – 2009. – Vol.103, No 4. – P. 491-495
56.Van Domburg R.T., Daemen J., Morice M.C. et al. Short-and long-term health related quality-of-life and anginal status of the Arterial Revascularisation Therapies Study part II, ARTS-II; sirolimus-eluting stents for the treatment of patients with multivessel coronary artery disease  // EuroIntervention. – 2010. – Vol. 5, No 8. – P. 962-967
57.Yorozuya M., Takeyama Y., Iso Y. et al. Morphological and histological studies of in-stent restenosis in seven types of stents implanted in porcine coronary arteries  // J. Cardiol. – 2001. – Vol. 38, No 5. – P. 273-280