SAĞLAMLIQ

İQLİM AMİLLƏRİ VƏ ÜRƏK-DAMAR SİSTEMİ

15-05-2018

         Hava dəyişikliklərinin insan orqanizmində rolu hələ Hipokratın vaxtlarından öyrənilir. O, müəyyən xəstəliklərin kəskinləşməsini fəsillərin dəyişilməsi ilə əlaqələndirirdi. Hava şəraitinin kəskin dəyişilməsi insanın psixi-emosional vəziyyətinə təsir edərək qanda katexolaminlərin artmasına səbəb olur ki о da ürəyin işinə mənfi təsir göstərir. Hava temperaturunun kəskin dəyişikliklərinin və helio-meteo faktorların, xarici amillərin kəskin miokard infarktının (Mİ) gedişində rolu, bu zaman hemoreologiyanın, katexolaminlərin, troponinin neçə dəyişilməsi hələ də dəqiq öyrənilməmişdir. Zamanla bu sahə tibb alimləri tərəfindən geniş araşdırıldı və mövzu ətrafında daha çox məlumat əldə olundu. Beləliklə, tibb elmində yeni istiqamət, tibbi klimatologiya yarandı ki, bu da helio-meteo faktorların insan orqanizminə təsirinin öyrənilməsi ilə məşğuldur. Məsələn, ekstremal hava şəraiti, atmosfer təzyiqi, rütubət, havanın temperaturu və s. meteoroloji faktorların konkret ürək xəstəliklərində rolu ehtimal olunur. Lakin, bu mövzu uzun müddət öyrənilməsinə baxmayaraq hələ də tam öyrənilməmiş tərəfləri mövcuddur. Bu gün də hava dəyişikliklərinin insan orqanizminə təsiri iqlim dəyişiklikləri barəsində ətraflı müzakirələr ilə paralel aparılır. Bu mövzu təkcə tibb alimləri tərəfindən yox həm də digər beynəlxalq və regional təşkilatlar və cəmiyyətlər üçün maraq doğurur. Ona görə də bu sahə öz aktuallığını qoruyur və buna sübut kimi Amsterdamda keçirilən Avropa Cəmiyyətinin 2013 il Konqresini misal göstərmək olar. Konqres iştirakçıları professor Marc Claeys və Doktor Pedro Marques-Vidal: Necə temperatur dəyişikliyi ürəyin işemik xəstəliklərinə təsir edir mövzusunda çıxış edərək bu məsələyə diqqət yönəldiblər?

        Azərbaycanın iqlimi müxtəlifdir, yerin landşaftından asılı olaraq 9 iqlim zonasına malikdir. Düzənlik yerlərdə yay isti və quru, payız ilıq çiskinləyən yağışlarla, qış sərin və nəm rütubətli, soyumaların və istiləşmələrin dəyişməsiylə yaz qeyri-sabit keçir. Dağlıq yerlərdə iqlim hündürlükdən asılı olaraq tundranın və daimi qarların və buzların iqliminə qədər dəyişir. Ümumiyyətlə, respublika üzrə iqlim subtropik iqlimə yaxındır. Belə halda ölkənin ərazisində iqlim quru və rütubətli subtropiklərə bölünür. Hava kütlələrin istiqamətinin tez-tez dəyişməsi Azərbaycanın iqliminin əsas xüsusiyyətidir, xüsusilə ilin soyuq fəslində. Hava kütlələrin transformasiya dövründə yayda quraqlıq və qara yel (quru və isti külək) tipli hava müşahidə olunur. Azərbaycanın iqliminə Böyük və Kiçik Qafqaz Dağ silsilələrinin təsiri əhəmiyyətlidir. Böyük Qafqaz Dağ silsiləsi şimaldan soyuq hava kütlələrin, amma Kiçik Qafqaz Dağ silsiləsi – cənubdan isti tropik havanın keçməsi yolunda maneədir, və bu yumşaq və ilıq iqlimin formalaşması üçün olduqca əlverişli şərait yaradır. Azərbaycanın ərazisinin relyefiylə Xəzər dənizinin atmosfer dövriyyəsinin qarşılıqlı təsiri əhəmiyyətlidir, hansı ki, rütubətin müxtəlif səviyyəsinə səbəb olur. Abşeron yarımadasında çox dəfə qasırğaların gücünə çatan şimal küləkləri ((Bakı xəzri kimi adlandırılan) və güclü cənub-qərb küləkləri (gilavar) əsir. Ən böyük orta illik hava temperaturları Kür-Araz ovalığında və Lənkəran ovalıqlarında müşahidə olunur, orada temperatur 14°С-dən çox olur. Düzənliklərdə və dağətəyilərdə yanvarın orta temperaturu 10°С, amma ayrı-ayrı yerlərdə soyumalar möhkəm şaxtalarla müşayiət olunur, o vaxt hava temperaturu 20°C-dən  aşağı olur və hətta Lənkəran ovalığında temperatur –13 – –17°С-yə qədər düşür. Dağlarda hər bir 100 m qalxanda temperatur orta hesabla 0,5°С-yə qədər enir. Ən isti aylar – iyul və avqust aylarıdır. Kür-Araz ovalığında, Abşeron yarımadasında və Naxçıvanın dağətəyisində iyul ayın orta temperaturu – 25–27°C. İsti havanı azaltmaq üçün Xəzərin təsiri sahilboyu zolağına yayılır. Qışda dənizdə rütubətin orta aylıq qiyməti 80–85°, yayda – 70–75°,  dağlarda isə – 70°-ə qədər təşkil edir. Azərbaycanda əsən küləklərin mənzərəsi mürəkkəb və müxtəlifdir.

        Son illər hava şəraitinin insanın sağlamlığına, müxtəlif xəstəliklərin gedişinə təsirini tədqiq edən tədqiqatların sayı artmaqdadır. Müxtəlif iqlim zonalarında əsas meteoroloji amillərin (hərarət, təzyiq, havanın rütubətliyi), heliocoğrafi amillərin (günəş şüalanması və fəallığı, atmosferdə elektrik dəyişkənliyi) gündəlik və fəsli xarakterli  ritmləri öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, atmosfer təzyiqinin sutkalıq dəyişkənliyinin orta göstəricisi 2–3 mm c.süt., havanın hərarəti isə qışda 5–10 dərəcə, yayda 10–15 dərəcədən çox olmur. Əsas meteoroloji amillərin belə dəyişkənliyinə insan orqanizmi bir qayda olaraq yaxşı uyğunlaşdığı üçün onların sağlamlığında və əhval-ruhiyyəsində problem yaranmır. Bundan başqa havanın kəskin olmayan ritmik dəyişkənliyi özü-özlüyündə təbii məşq prosesi olub, orqanizmin həyat fəaliyyətinə əlverişli təsir göstərir. Həddən artıq yorğun, zəifləmiş, həmçinin ürək-damar sistemi xəstəliklərindən, baş beyin damarlarının aterosklerozu, nevroz, ağciyər və dayaq-hərəkət sistemi xəstəliklərindən əziyyət çəkən insanlar meteoroloji amillərə qarşı daha həssasdırlar [4, 5]. Çox uzaq olmayan keçmişdə alimlər hava şəraitinin dəyişməsi zamanı xəstəliklərin əmələ gəlməsi səbəbini hər hansı bir amilin – atmosfer təzyiqinin, hərarətin və ya rütubətliyin dəyişkənliyini və ya  küləyin sürətinin 7 m/saniyə qədər artmasını, işıqlığın azalmasını (buludlu hava) hesab edirdilər. Lakin son illərin müşahidələri göstərdi ki, təbii şəraitdə meteoroloji göstəricilər sinxron olaraq və çox vaxt müxtəlif istiqamətdə dəyişirlər. Atmosfer təzyiqinin qalxması ilə yanaşı hərarət azala bilər, rütubətlik arta bilər. Məhz buna görə hərarətin, rütubətin, küləyin sürətinin, günəş şüalanmasının intensivliyinin insan orqanizminə təsiri kompleks  şəkildə öyrənilməyə başlanmışdır [7, 8]. İlin isti fəslində meteoroloji amillərin müştərək olması bürkülü (boğanaq) havanı (rütubətli isti) formalaşdıra bilər ki, bu zaman havanın çox qızması üçün şərait yaranır. Bürkülü hava və havanın çox qızması ürək-damar sistemindən (arterial hipotoniya, ürəyin işemik xəstəliyi) əziyyət çəkən insanlara pis təsir göstərir. Rütubətli soyuq hava xroniki oymaq xəstəlikləri olan (artrit, poliartrit) və dayaq-hərəkət sistemindəm əziyyət çəkən (radikulit) şəxslər üçün  əlverişsizdir.

        Alimlərin çoxu belə fikir yürüdürlər ki, hava şəraitinin dəyişməsinə qarşı ağrı reaksiyasının əmələ gəlmə səbəbi hava kütləsinin və atmosfer cəbhəsinin keçməsinin dəyişməsi (isti, soyuq, isti və soyuq havanın birləşməsi) ilə müşayət olunan yerli və ümumi atmosfer dövranıdır. Müxtəlif fiziki xüsusiyyətə malik olan iki hava kütləsi arasındakı keçid zonası atmosfer cəbhəsi adlanır.         Atmosfer cəbhəsi zonasında hava kütləsi 5-dən 10 kilometrə qədər sahəni tutur və atmosfer təzyiqində, hərarətdə, rütubətlikdə kəskin fərq müşahidə edilir. Əgər sabit hava şəraitində atmosfer təzyiqi 5 mm c.süt., hərarət isə 5–10 dərəcə dəyişirsə, atmosfer cəbhəsi zonasında bu göstəricilər müvafiq olaraq – 15–25 mm c.süt. və 15–20 dərəcə dəyişilir.  Tez inkişaf edərək belə fərq insan orqanizminin tələbatını artırır. Məlumdur ki, soyuq havada oksigenin səviyyəsinin artması ilə, isti havada (xüsusilə atmosfer təzyiqinin azalması və rütubətin artması ilə müşayət olunan havanın isinməsi) azalması ilə müşayət olunur.           Meteohəssaslığına sivilizasiya xəstəliyi deyilir. İnsanda adaptasiya mexanizmləri zəiflətmişdir. Havaların dəyişməsi ilə müasir insan əhvalın pisləşməsini hiss edir, arterial təzyiqi dəyişir. ən böyük dərəcədə havanın dəyişməsi zamanı streslərə və yorulmaya meyilli olan, pəhrizi pozan, fiziki yüklənmələrdən qaçan insanlar əzab çəkirlər. Əgər simptomlar daimi olaraq yaranırsa, onda meteoasılılıq haqqında danışmaq lazımdır. Meteoasılılıq hipotenziv effektin nailiyyətinə mane olan səbəblərindən biridir. Ən çox arterial təzyiqin yüksək dəyişiklikləri yanvar, fevral, mart, noyabr və dekabrda müşahidə olunur. Ürək-damar xəstəlikləri olan xəstələr arasında 52%-i meteohəssasdır və ürəyi xəstə və revmatizmi olan xəstələr arasında onların sayı 90% -ə çatır. Böyük yaş qruplarında meteohəssas xəstələrin sayı əhəmiyyətli dərəcədə artır. AH olan 20%-dən çox xəstələrdə atmosfer təzyiqin dəyişikliyi hipotenziv preparatların təsirini azalda bilər. 53,9% havanın temperaturunun dəyişikliyi hipotenziv terapiyanın davamlı inkişafına gətirir. Belə halda təxminən 30% kişi və 50% qadın havanın dəyişikliklərinə həssasdır. Ənənəvi hipotenziv terapiya meteoprotektiv effektə malik deyil. Bazalı hipotenziv terapiyasının fonunda adaptoqenlərin (melatonin, qlisin, metikar) tətbiqi hipotenziv preparatların təsirini potensial olaraq göstərir, arterial təzyiqin tərəddüdlərinə hava amillərin təsirini azaldır. Məlumdur ki, meteohəssas insanlarda bioritmlər pozulur. Son illərdə endogen ritmlərin pozulması zamanı tərkibində melatonin olan preparatların istifadə edilməsi məsləhətdir. arterial təzyiqin variabelliyinə melatonin preparatın müsbət təsiri kişilərdə axşam saatlarında, amma qadınlarda isə müsbət təsiri gün ərzində göstərir. Adaptol və qlisin istifadəsi arterial təzyiqin tərəddüdlərinə geomaqnit fəallığın təsirinin azaldılmasına imkan yaradır, ümumi səhhətinə küləyin təsirini azaldır.

        Bizim müşahidələrimiz göstərdi ki, baza hipotenziv terapiyaya adaptoqenlərin və antidepressantların əlavə edilməsi arterial təzyiqin variabelliyini və ürək sıxılmaların tezliyini meteoasılı xəstələrdə 62,5% azaldır və 50% hallarda ürəyin sistolo-diastolik funksiyasının yaxşılaşmasına, damarların ümumi periferiya müqavimətinin azalmasına imkan yaradır. Belcika tədqiqatında müəyyən edilmişdir ki, hərarətin azalması 77% halda Mİ-nin artmasına səbəb olmamışdır. Avropada 58% meteohəssas xəstələrdə qış fəslində Mİ-nin kəskin artması müəyyən edilmişdir.

        Xəstələr aşağı atmosfer təzyiqi ilə xarakterizə olunan siklonlar zamanı oksigenin səviyyəsinin azalmasına daha çox reaksiya verirlər. Bundan başqa, siklonlara bir qayda olaraq isti hava cəbhəsi də qoşulur ki, nəticədə oksigenin səviyyəsi daha da azalmış olur. Atmosferdə oksigen çatışmazlığı ürək-damar sistemi və ağciyər xəstəliklərindən əziyyət çəkən xəstələrdə oksigen çatışmazlığını daha da dərinləşdirir [10]. Antisiklon üçün isə əksinə yüksək atmosfer təzyiqi və digər göstəricilərdə cüzi fərq, həmçinin havada oksigenin səviyyəsinin yüksək olması xarakterikdir. Antisiklon zamanı bir qayda olaraq xroniki xəstəliklərin kəskinləşməsi qeyd olunmur. Soyuq hava cəbhəsi yüksək atmosfer təzyiqi ilə birgə olduqda havada oksigenin səviyyəsi güclü artmış olur və orqanizmdə spastik reaksiyalar (damar daraldıcı) üstünlük təşkil edir [11]. Bir neçə praktik məsləhətlər hava şəraitinin kəskin dəyişməsi zamanı meteohəssas xəstələr hərəkət fəallıqlarını məhdudlaşdırmalıdı, əlavə fiziki yüklərdən (psixoemosional) qorunmalıdırlar. Sistemin sakitləşdirən preparatlar – valeryanka, həmçinin arterial təzyiqi azaldan vasitələrdən istifadə etmək olar. Əgər havada oksigen azalırsa xəstələr özlərini çox pis hiss etdikdə müalicə həkimi onlara vegetativ sinir sisteminin funksiyasını, daxili üzvlərin qan dövranını yaxşılaşdıran dərmanlar təyin etməlidir. Hava sizin orqanizmə necə təsir edir? Meteohəssalıq hər hansı bir xəstəlikdən əziyyət  çəkən insanlar üçün xarakterikdir. Bir qayda olaraq bu xəstəliklərə tənəffüs və ürək-damar sisteminin  patologiyaları, sinir sisteminin xəstəlikləri, revmatoid artrit aiddir. Daha əhəmiyyətli meteotrop amillərə havanın hərarəti, rütubətlik, küləyin sürəti və barometrik atmosfer təzyiqi aiddir. İnsan orqanizminə heliofiziki amillər – maqnit dalğası da təsir göstərir. Havanın hərarəti rütubətlik ilə birlikdə insan sağlamlığına daha çox təsir göstərən amillərdir. Ən əlverişli 18–20°C hərarət ilə 40–60% rütubətliyin birgə olmasıdır. Havada oksigenin miqdarı bilavasitə havanın hərarətindən asılıdır. Soyuq olduqda oksigen çox, cüzi olduqda isə əksinə az olur. Bir qayda olaraq isti havada atmosfer təzyiqi də azalır ki, nəticədə tənəffüs və ürək-damar sistemi  xəstəliklərindən əziyyət çəkən insanlar özlərini pis hiss edirlər [8,9]. Əgər yüksək təzyiq fonunda havanın hərarəti azalırsa və soyuq yağışla müşayət  olunursa bunu hipertoniklər çox ağır keçirirlər. Anomal istilərdə hərarət tənzimləmə mexanizmi normal olan insanlar özlərini yaxşı hiss edirlər. Belə ki, onlarda bilavasitə yağışlı havada ürək-damar sistemi fəal iştirak edərək qanın sirkulyasiyasını artırır. Əgər havanın hərarəti  38°-yə qədər yüksəlirsə artıq bu sistem xəstəni xilas edə bilmir: xarici hərarət daxildəkindən yüksək olur, qan axının mərkəzləşməsi və qanın qatılaşması fonunda tromb əmələ gəlmə təhlükəsi əmələ gəlir. Ona görə isti havalarda insultların əmələ gəlmə təhlükəsi çox olur. Həkimlər belə hava şəraitində kondisioner və ya ventilyator olan yerlərdə olmağı, günəş şüasından, artıq fiziki yüklənmədən qorunmağı tövsiyyə edirlər. Digər tövsiyyələr insanın sağlamlıq səviyyəsindən asılıdır [1, 10]. Havanın hərəkət sürəti – külək bizim tərəfimizdən havanın rütubətli və hərarətindən asılı olaraq komfort və ya qeyri-komfort kimi qəbul edilir. Belə ki, termik komfort (17–27°C) zonasında sakit və yüngül külək (1–4 m/s) zamanı insan özünü yaxşı hiss edir. Lakin hərarət yüksəldikdə analoji hissiyyat havanın hərəkəti daha sürətli olduqda meydana çıxacaqdır, əksinə, aşağı hərarət zamanı küləyin böyük sürəti soyuq hissiyatını artıracaqdır. İstər torno – səhra küləyi, istərsə də digər külək rejimləri (briz, fen) sutkalıq dövriyyəyə malikdir. Külək rejiminin sutkaarası dəyişkənliyi böyük əhəmiyyət kəsb edir: havanın hərəkətində sürət fərqi 0,7 m/s əlverişlidir, 8–17 m/s – əlverişsizdir.

        Atmosfer təzyiqi bizim orqanizmə digər təbii proselərlə birgə kompleks təsir göstərir. Ümum qəbul edilmişdir ki, atmosfer təzyiqi 1013 mbar, yəni 760 mm c.süt. olduqda meteostabil vəziyyət hesab olunur.   Əgər atmosfer təzyiqi düşdükdə atmosferdə oksigenin səviyyəsi kəskin azalırsa, rütubət və hərarət yüksəlir, insanın arterial təzyiqi enir, qan axının sürəti azalır. Nəticədə tənəffüs çətinləşir, başda ağırlıq əmələ gəlir, ürək-damar sisteminin fəaliyyəti  pozulur. Atmosfer təzyiqi düşdükdə hipotoniklər özlərini daha çox pis hiss edirlər. Bu onun toxumaların pastozluğu (ödemi), taxikardiya, taxipnol (tezləşmiş tənəffüs), yəni atmosfer təzyiqinin düşməsi nəticəsində hipoksiyanın (oksigen çatışmazlığı) dərinləşməsini xarakterizə edən simptomlarla göstərir. Hipertoniklərdə belə hava onların vəziyyətini yaxşılaşdırır: arterial təzyiq düşür. Yalnız hipoksiya artdıqda yuxuculluq, tez yorulma, təngnəfəslik, işemik xarakterli ürək ağrıları əmələ gəlir. Bu simptomlar hipotoniklərdə ilə belə havada dərhal meydana çıxır. Atmosfer təzyiqi qalxdıqda hərarət azalır, havada oksigenin miqdarı artır, hipertoniklər özlərini pis hiss edirlər. Bu zaman onlarda arterial təzyiq yüksəlir, qan axının sürəti artır [12].

        Günəşli külək və günəş fəallığının dəyişməsi nəticəsində Yerin maqnit sahəsi, ozon qatının keçiriciliyi, meteoroloji şərait standartları dəyişir.  Məhz günəş ilin fəsillərində uyğun işləyən insan orqanizminin siklik işinə təsir göstərir. İnsan orqanizmi üçün il ərzində günəşli günlərin sayı atmosfer təzyiqindən olduqca vacibdir. Hava şəraitinə biz təsir göstərə bilmərik. Lakin xarici mühit amillərinin insan sağlamlığına təsiri təhlükəsini azalda bilərik. Yadda saxlamaq lazımdır ki, meteohəssaslıq özünü sərbəst problem kimi göstərmir. O, qatarın arxasındakı vaqon olub, müəyyən xəstəliklər, əsasən xroniki xəstəliklərin ardınca gəlir. Buna görə ilk növbədə onu aşkar edib müalicə etmək lazımdır. Bundan başqa, hava xəbərlərinə uyğun olaraq insan özü üçün müəyyən davranış qaydaları aşılamalıdır. Məs., ürək xəstələri havanın yüksək rütubətli olmasına və buludların gəlməsinə qarşı kəskin reaksiya verirlər. Ona görə belə havada fizikiyüklənmədən qaçmalı və mütləq həkim tərəfindən yazılmış dərmanları qəbul etməlidir:

-İqlim şəraitinin dəyişməsi zamanı sağlamlıq vəziyyəti dəyişən hər bir şəxs: öz sağlamlığına belə günlərdə diqqətlə yanaşmalı, özlərini çox yormamalı, tam yuxu ilə yatmalı, spertli içkilər qəbul etməməli, fiziki yüklənmədən qorunmalıdırlar. Məsələn, səhər qaçışını saxlamaq lazımdır, əks halda isti havada infarktdan qorunaraq insult keçirmək olar. Qeyri-əlverişli hava şəraitində istənilən emosional və fiziki yüklər (stres) vegetativ tənzimləmədə dəyişikliklər, ürək ritminin pozulması, arterial təzyiqdə sıçrayışlar, xroniki xəstəliklərin kəskinləşməsini əmələ gətirə bilər;

-Atmosfer təzyiqini izləyin ki, arterial təzyiqi tənzimləyə biləsiniz. Məs., atmosfer təzyiqi aşağı olduqda hipertoniklərdə arterial təzyiqi aşağı salan  dərmanların qəbulunu azaltmalıdırlar. Hipotoniklər isə adaptogenlər (jenşen, eleuterokokk) və kofe qəbul etməlidirlər. Ümumiyyətlə yadda saxlamaq lazımdır ki, yayda isti havada qan daxili üzvlərdən dəri örtüyünə doğru paylanır. Buna görə yayda arterial təzyiq qışla müqayisədə aşağı olur;

-Əgər əks göstəriş yoxdursa vegetativ sinir və ürək-damar sistemini məşq etdirmək lazımdır. Bunu kontrast və ya soyuq duş, rus hamamı, sauna, piyada gəzintilər (əsasən gecə yuxusundan əvvəl) vasitəsilə nail olmaq olar;

-1 saat ərzində tez-tez gəzmək, yüngül qaçış, üzgücülük ürək-damar və tənəffüs  sistemini yaxşı məşq etdirir. Məşq etmiş insanlar havanın dəyişilməsini yaxşı keçirirlər;

-Mənzildə rütubətin və süni işıqlanmanın dərəcəsinə nəzarət edilməlidir;

-Əgər hiss edirsinizsə havadan asılısınız “qışdan–yaya” və “yaydan–qışa” doğru uzaq ölkələrə səyahət etməkdən çəkinin. Fəsli adaptasiyada baş verən pozgunluqlar hətta  praktik sağlam olan şəxslərdə  də təhlükəlidir.

 

ƏDƏBİYYAT - ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

 

1.Агеев  Ф.И. Применение престанса у больных АГ в летнюю жару. Системные гипертензии, 2013 г., с.18-25
2.Ерышева Е.Г. Роль метеофакторов в развитии эффекта ускользания контроля АД у пациентов с АГ на фоне индивидуально подобранной гипотензивной терапии. Автореф.диссерт канд.мед.наук, 2012 г.
3.Заславская Р.М., Щербань Э.А., Логвиненко С.Н. Корреляционные отношения между параметрами погодных факторов и показателями гемодинамики у больных с артериальной гипертензией.//Вестник Российского Университета Дружбы Народов, 2010, №4, с.210–212
4.Кудиев М.Т. Влияние атмосферных явлений на частоту сердечно-сосудистых событий. //XVIII Российский Национальный Конгресс «Человек и лекарство», Москва, 2011, с.609
5.Курбанова Н.М. Сезонные аспекты АГ. XIX Российский Национальный Конгресс «Человек и лекарство», Москва, 2012, с.127
6.Щербань Э. Влияние метеорологических и геомагнитных факторов на гемодинамику больных АГ и ИБС и пути фармалогической защиты. Автореф. диссер. докт.мед.наук, 2013 г.
7.Щербань Э.А.,  Заславский Р.М., Логвиненко С. Изучение влияния погодных факторов на показатели гемодинамики у больных с АГ и ИБС при традиционном лечении и комплексном лечении с мелаксеном. – Буковиньски медчный вiсник. 2009, т.13, №4, с.274–276
8.Щербань Э.А., Логвинская С.И. Влияние погодных условий на основные показатели гемодинамики пожилых и среднего возраста больных с нормальным и повышенным артериальным давлением. /Геронтологический журнал – 2010, с.29–30
9.Colhoun H.M., Ljyg W., Poulter N.R. Blood pressure screening management and control in England results for the health survey for England 1994 // J. Hypertense 1998 - N2I6 - p. 747-752
10.Hajat S, Kovats RS, Lachowycz K. Heat-related and cold-related death in England and Wales: who is at risk? // Occep Environ Med.2007, v. 64(2), p.93–100
11.Kario K. Caution for winter morning surge in blood pressure: a possible link with cardiovascular risk in the elderly. // Hypertension. 2006? p.139–140
12.Keating WR, Donaldson CG, Cordioli E, et al. Heat related mortality in warm and cold regions of Europe: observational study. BMJ. 2000, v.321(7262), p.670-673.