SAĞLAMLIQ

HƏYAT KEYFİYYƏTİNİN OTORİNOLARİNQOLOJİ ASPEKTLƏRİ

18-12-2018

Açar sözlər: koxlear implantasiya, həyat keyfiyyəti

        Son illər dünya təbabətində “İnsanın Həyat Keyfiyyəti” (İHK) xüsusi aktuallıq qazanır. Təbii ki, bu sosial kliniki fənn olan otorinolarinqologiyaya da təmas edir (1,2,4,5).

HK – anlayışını keçmiş marifpərvər fəlsəfəçilər əsaslı olaraq dövlət və cəmiyyət quruluşu, istehsal tərzi, sosial ədalət, material rifah, insanın sağlamlığı və digər kateqoriyalarla əlaqələndirmişlər.

Sağlamlıq - insan varlığının mühüm bir faktorudur, ancaq bu varlığın bioloji tərkibini müəyyən edir, onun mahiyyəti ikincildir, qarşısında duran bir çox digər amillərdən yaranır.

İHK problemi, sağlamlıq-sistemi yaradan amil kimi bu problemin mahiyyətini müəyyən edən yeganə dəyər deyil. Konsepsiyanın bir çox komponentinin meydana çıxdığı vektor olaraq, İHK, yalnız bir xəstəliyə aid olmaqla, bütöv bir millət üçün deyil, tək bir şəxs üçün mənasını daşıyır. Bununla yanaşı, İHK tərifinin mahiyyətini müəyyən etmək üçün "millətin sağlamlığı" konsepsiyasına və bu sağlamlığın səviyyəsini müəyyən edən amillərə müraciət edilməlidir. Odur ki, problem böyük və kompleks şəkildə, dövlət və regional planlaşdırma səviyyəsində həll olunmalıdır.

Əlbəttə ki, xəstəliyin nə dərəcədə şiddətli olması, xəstənin həyat keyfiyyətinin daha pis olması, onun sağlamlıq vəziyyətini müəyyən edən keyfiyyətdir və bununla bağlı nəticələr aksiomatik olduğundan, xüsusi sübut tələb etmir. Buna baxmayaraq, İHK-nin problemi kümülatif bir kateqoriya kimi böyük ictimai əhəmiyyətə malikdir, buna görə də, ilk baxışda belə sübuta ehtiyac olmayan sözdə aksiomatik təkliflər İHK probleminin hərtərəfli öyrənilməsi ilə əhəmiyyətli ola bilər. Əlbəttə həyat keyfiyyəti insan sağlamlığı ilə bağlıdır ki, bu da öz növbəsində bir çox bioloji obyekt kimi fərdi genetik bazası ilə deyil, habelə bir cəmiyyət kimi, bir şəxs kimi müəyyənləşdirilmiş bir çox digər şərtlərdən və keyfiyyətlərdən irəli gəlir. Buna görə də, inkişaf etmiş bir cəmiyyət şəraitində həlledici əhəmiyyətə malik olan İHK problemində ictimai amil də müəyyən bir əhəmiyyətə malikdir. Buna görə problemin yalnız hər hansı bir nazoloji forma faktoru baxımından və sonuncunun İHK üzərində təsiri tam deyil, problemin mənşəyi və onun mahiyyətini təşkil edən hadisələrin səbəbli əlaqələrini aşkar etməməsi, belə bir araşdırmanın nəticələrinin aşağı əhəmiyyətə və effektivli-yinə bir nümunə yaradır. Buna görə, bir xəstəliyin insan həyatının keyfiyyətinə təsirini araşdıraraq, bu xəstəliyin səbəbi ola biləcək bir sıra əhəmiyyətli faktorlar nəzərə alınmadan və ilk növbədə sosial və yaşayış şərtlərinə diqqət yetirilməlidir. Yalnız bu halda, araşdırma problemin tam əhatə dairəsini tapacaq və ondan alınan nəticələr təbii və səbəbli olacaqdır.

Təəssüf ki, bu mesajın həcmi bizə İHK probleminin bütün möhtəşəm konsepsiyasını genişləndirməyə imkan vermir, belə ki, biz əsasən fəlsəfi kateqoriyalara aid olan əsas mövqeləri müzakirə edirik.

Problemin əsasında duran İNSAN, bioloji bir obyekt kimi deyil, bəlkə də, ilk növbədə, bir subyekt kimi qəbul edilməlidir.Bu məqsədlə 89 KOXLEAR İMPLANTASİYA (Kİ) olunmuş uşaqlarda həyat keyfiyyətinin otorinolarinqoloji aspektləri öyrənilib.

Hər bir şəxs dörd əsas xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur: ağıl, şüur, özünüifadə, şəxsiyyət xüsusiyyətləri və öz hissiyyatlarını emotiv (emosional) ifadə etmək qabiliyyəti. İHK problemini nəzərdən keçirərkən bu kateqoriyaların hamısı nəzərə alınmalıdır. Lakin bunlarla yanaşı, aşağıdakı kateqoriyalara da baxmaq lazımdır:

- psixika və onun tədqiqat aləti psixoanaliz;

- şəxsiyyət və onun ailənin və cəmiyyətin formalaşmasında rolu;

- insanın təbii və sosial yaşayış sahəsi;

- onun genetik meyilliyi;

-həyat  materiyanın yeganə mümkün maddi vəziyyəti olaraq, o təkamül dövründə xüsusi formaları əldə etməklə, onları bərpa etmək qabiliyyətinə malik olmaqla, bioloji mahiyyətini yaxşılaşdırmaq, onu yaşayış şəraitinə uyğunlaşdırmaq, sonsuz zaman və məkan məhdudiyyətlərində inkişaf etməyə malikdir;

- nəhayət, həyat keyfiyyəti insanın məişət həyatı olmaqla, gərginlik hissi yaratmaqla, maddi və mənəvi ehtiyaclarının təmin etmə dərəcəsi və onun fiziki vəziyyəti, - bütün bunlar özünü həm subyektin özü üçün, həm də ailəsi üçün və bütövlükdə cəmiyyətə münasibətdə optimal nisbətdə göstərir.

Bununla birlikdə, bu kriteriyalar kollektivi əhatə edən fərdlərin, əhalinin,  həyat səviyyəsində ayrı-ayrılıqda nəzərə alınmır, onların orta yaş həddi həmişə hər birinin həyat səviyyəsini müəyyənləşdirmir. Yuxarıda göstərilən meyarların hər biri faktorların bütöv bir "toplumuna" bağlıdır və özünün mahiyyətini təşkil edən elementlərin çox mürəkkəb bir quruluşudur.

P.K.Anoxin tərəfindən həyat anlamı adlanan hissi həyacan (emosiya), psixi vəziyyətin əsas təməli olaraq, insanın həyat keyfiyyətinin subyektiv mahiyyətini təşkil edir [1].

İHK probleminin öyrənilməsində əsas istiqamətlərdən biri onun klinik və psixoloji aspektləridir. Bunlar arasında, bəzi nosoloji patoloji formalarının təsiri ilə əlaqəli bir araşdırma ilə yanaşı, insan ruhunun araşdırılması və onun emosional statusu ilk növbədə qoyulmalıdır. Müxtəlif səciyyəli, lakin olduqca qiymətli psixogenetik amillərdən olan soma və psixoloji obyektiv təsirləri müəyyən edən situasiya meyarları ilə birlikdə. Bu məsələdə kollektiv psixologiya adlanan faktorun da az əhəmiyyəti yoxdur. Hətta davamlı düşüncədən və bu faktorların qavranmasın-dan sonra psixikanın son funksiyası emosiyadır. Yalnız onlar sonrakı hadisələrin gedişini təyin edir ki, bunun da mərkəzində dayanan insandır.

İnsanın həyat keyfiyyətinə olan subyektiv münasibətini müəyyən edən əsas amillərdən biri də ehtiyac kateqoriyasıdır. İqtisadçı-sosioloq V.A. Yadov 1975-ci ildə yazırdı: "Ehtiyaclar - orqanizmin, insan şəxsiyyətinin, sosial qrupun, bütövlükdə cəmiyyətin həyati fəaliyyətini dəstəkləmək üçün lazım olan bir şeyin olması və ya olmamasıdır; fəaliyyətin daxili stimulyatorudur ".

Biz insan ehtiyaclarının öz tərifini verməklə onu təhlükəyə atacağıq, çünki bizə göründüyü kimi, İHK-nin çoxşaxəli probleminin açarı məhz bu dəqiqlikdir. İnsan ehtiyacları onun layiqli varlığı və yaradıcılığı üçün zəruri olan tarixən inkişaf etmiş maddi və mənəvi dəyərlərdir. Ehtiyac motivasiya, münasibət və duyğu kimi bu cür psixi hadisələrin arxasında hərəkət edən gücdür, bioloji və sosial olmaqla iki formaya bölünür. Bioloji ehtiyaclar, bitki həyatının atributları olaraq bədənin fizioloji özünü tənzimləyici və reproduktiv proseslərinin işləməsinə bağlıdır. Bir şəxs üçün onlar tamamilə şəxsin, cəmiyyətin və dövlətin yaratdığı iqtisadi və sosial şəraitdən asılıdır. Biz bu problemin ictimai-iqtisadi aspektlərini aydın səbəblərlə inkişaf etdirə bilmərik. Amma biz onları psixologiya kimi elmi baxımından təhlil edə bilərik. A.N. Leontiev və M.G. Yaroşevski psixologiyanı "insan fəaliyyəti dövründə obyektiv reallıq fərd tərəfindən zəkanın əks olunması və fəaliyyətinin qanunları haqqında" bir elm olaraq təyin etdi. Təbii ki, onlar özbaşına gələn, bəzən qeyri-məcburi olan və özü digər şəxslər üçün "obyektiv" bir reallıq halına gələn "subyektiv reallıq" olduğunu bilmirdilər və ya təxmin etmirdilər ki, bu subyektiv-lərə onların ruhi əksini (yəni onların münasibətini) yaratmağa reallıq məcbur etdi.

İnsanın həyatının keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsində əsas psixoloji problem insanın öz statusuna subyektiv münasibətinin formalaşdırılması, bu statusa dair meyarların yaradılması, həyat keyfiyyətləri ilə bağlı ayrı-ayrı fikirlərə uyğun davranış və davranış formalarının təsnif edilməsi üçün qanunların inkişafıdır. Bir sözlə, sistem psixoloji yanaşma İHK problemində həlledici metod olmalıdır. Bu yanaşmanın bəzi əsas məqsədləri və ya problemləri barəsində qısa bir şəkildə dayanaq [2,3]:

1."Məlumatlandırma mexanizmləri" nin və şərtlərinin anlaşılmalarının öyrənilməsi (bizim məsələlər üçün – bu motivasiyaya əsaslanan həyatın müəyyən bir keyfiyyətinin formalaşması üçün, vacib olan bir şey üçün öz ehtiyaclarımızı həyata keçirmə zəruriliyi).

2.Qavranan və qavranmayan psixi proseslərarası mexanizmlərin təyin olunması, eyni zamanda əksetdirmənin qavrama formaları ilə, bu məsələlərin həlli digər mühüm psixoloji problemlərin öyrənilməsinə imkan yaradır.

3.Daxili dünyadakı subyektiv olaraq təcrübəli olan zehni proseslərin təbiətinin açıqlanması və onların meydana gəlməsində xarici şəraitin rolu. Bu baxımdan, fərdi xarakterik xüsusiyyətləri ilə birlikdə, özünün həyat şəraitinin qurulmasında psixoloji və effektiv mövqeyini müəyyənləşdirən vizual-effektiv düşüncə kimi adlandırılan kompleks intellektual insan fəaliyyətini öyrənmək vacibliyi.

4.Xarici hərəkətlərin və əməliyyatların daxili, zehni, həmçinin fərdi özünü təsdiqləmə və tərbiyə etmə faktorları kimi (təlim, xarici fəaliyyət bacarıqları və daxili özünü analiz), bu prosesin nəticələrinə çevrilməsi prosesinin öyrənilməsi. Xarici fəaliyyətin zehni formalara təsiri tərs prosesə - daxili fəaliyyətin xarici formalarda inkişafına gətirib çıxarır.

5.Əvvəlki ilə əlaqəli olaraq, psixoloji elm sahəsində fəaliyyətin insan həyatının keyfiyyətinə dair qiymətləndirmə meyarlarının tətbiqinə əsaslanan obyektiv amil kimi tətbiq edilməsi zəruridir. Bu kateqoriyanın tətbiqi insan psixikasının inkişafı, onun motivasion fərziyyələri və adaptiv davranışı ilə bioloji və sosial arasında əlaqənin probleminə kifayət qədər yanaşma üçün ön şərtlər yaradır. Biz inanırıq ki, sosial determinant layiqli bir həyatın meyarlarını müəyyənləşdirən və keyfiyyətlərinin nə dərəcədə vacib olduğunu nümayiş etdirən mənada vacib rol oynayır. Eyni zamanda, bir şəxsin ictimai-tarixi təcrübəsi və bütün insanlıq təcrübəsi (əlbəttə ki, onun ictimai statusu ilə ona verilmiş imkanların hüdudları daxilində) ilə assimilyasiya prosesində onun ilkin bioloji ehtiyacları və impulsları, doğma davranış yolları ümumiyyətlə yaşayış yerində qəbul edilən pansosial forma daxildir. Bu əsasda psixologiyada bioloji və sosial problem yalnız anadangəlmə və qazanılmış əsl "xüsusi çəkilərin" nisbəti ilə deyil, onların müştərək birləşmə psoseslərinə , onların qarşılıqlı təsir faktoru və fərdi zehni formanın ayrılmazlığının formalaşdırılması ilə məhdudlaşmır və onun məişətə münasibəti də nəzərə alınmalıdır.

6. Zehni fəaliyyətin daxili tənzimlənməsi probleminin öyrənilməsi. Bu problemin amilləri aşağıdakılardır:

-ehtiyacları,

-motivləri

-duyğusal-voliyent prosesləri.

Bu amillərə çoxlu müayinələr həsr olunmasına baxmayaraq, müxtəlif müəlliflər tərəfindən onların şərhləri olduqca ziddiyyətlidir. Ədəbiyyatda insanın həyat keyfiyyəti probleminin həllinə həsir olunmuş işlər demək olar ki yoxdur, xüsusən də, insanın fiziki halı ilə onun sağlamlığı arasındakı birliyin mövcud olmaması müəyyən çətinliklər yaradır.

7. Ədəbi mənbələrdən aydın olan şəxsiyyət probleminin inkişafı hazırda üç istiqamətdə inkişaf edir:

- diferensial  diaqnostika ilə, fərqli fərdi xüsusiyyətlərin öyrənilməsi və ehtiyacların formalaşdırılmasında onların rolu, motivasiyası və hərəkətini əhatə etməklə.

-ontogenetik yolla, uşaqlarda, yeniyetmələrdə və cavanlarda şəxsiyyətin formalaşması prosesinin öyrənilməsini əhatə etməklə, fərdi şəxsi xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməklə;

-ümumi psixoloji, insanın bioloji bir obyekt kimi bütövlüyündən fərqli olaraq, şəxsiyyət kimi bütövlüyünün öyrənilməsi.

Araşdırmaların ən çox hissəsi şəxsiyyətin fərqli psixologiyasına aiddir ki, bu da sənətin, kadrların seçilməsi və yerləşdirilməsi üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Çox hallarda, bu işlərə kompleks bir şəxsin somatik konstitusiyasının əlamətləri, yüksək sinir fəaliyyəti növləri və digər fərdi şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi daxildir. Ontogenetik psixologiya sahəsindəki tədqiqatlar da məhsuldardır, çünki onlar təhsil nəzəriyyəsi və praktikasının əsasını təşkil edir və tez-tez pedaqoji problemlərlə, əsasən əxlaqi təhsil məsələləri ilə birləşir. Ümumiyyətlə, psixoloji baxımdan, anadangəlmə psixoloji şərtlər və sosial-siyasi, ontogenetik təcrübənin təsirinə əsaslanan bir şəxsiyyətin formalaşması vacibdir. Bu sahələrin hamısı, müəyyən bir uyğunlaşma ilə, İHK probleminin psixoloji aspektini öyrənmək metodologiyasının əsasını təşkil edə bilər.

Beləliklə, yuxarıda qeyd olunanlara əsasən, insanın həyat keyfiyyətinin probleminə uyğun olan bir sıra elmi tədqiqat və inkişaf məsələlərini formalaşdırmaq olar:

1.Eşitmə qabiliyyəti itkisinə məruz qalmış şəxslərin dinamikasının və psixi vəziyyətinin daxili mexanizmlərinin müəyyən edilməsi (qurulması), eşitmə itkisinin müxtəlif keyfiyyət və kəmiyyət xüsusiyyətlərinə, onların fiziki vəziyyətinə, təhsilə, zəkaya, sosial vəziyyətə və maddi rifahına görə.

2.İnsan həyatı keyfiyyətinin meyarlarını və eşitmə zəifliyi olan şəxslərin zehni xüsusiyyətlərini müəyyən edən ekzogen amillər arasında multifaktorial (sistemik) korrelyasiya təhlili əsasında müəyyənləşdirmə.

3.İHK problemi ilə bağlı eşitmə itkisindən əziyyət çəkən insanların psixi sağlamlıq problemlərinin dərəcəsini əks etdirən əsl klinik-psixoloji təsnifatın inkişafı (ilk dəfə).

4.Xəstələrin hər yaş kateqoriyası ilə bağlı İHK probleminin aspektlərində profilaktik və reabilitasiya psixo-auodoloq tədbirlərinin əsas istiqamətlərinin müəyyən edilməsi.

5.Profilaktik və reabilitasiya əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi psixo-surdoloji hadisələri, xəstələrin bütün yaş kateqoriyalarına aid İHK problemlərinin aspektləri.

6.İHK probleminə aid olan müvafiq nizamnamə sənədlərinin, təlimatların, ixtiraların hazırlanması, məqalələrin və monoqrafiyanın dərc olunması yalnız surdolojı sahəsilə deyil, otorinolaringologiya və söz nitologiyasının digər bölmələrilə əlaqələndirilməlidir.

 

ƏDƏBİYYAT- ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

 

1.Анохин  П.К. Психическая форма отражения действительности.  —М.: Наука, 1978 / Избр. тр. Философские аспекты теории функциональной системы.—С. 336-366.
2.Леонтьев А.Н., Ярошевский М.Г. Психология.—М.: Советская энциклопедия, 1975 / БСЭ, 3 изд.—Т.21.—С. 193-196.
3.Ядов В.А. Потребности.—Там же.—Т.20.—С. 439-440.
4.Поздняков С.В. Качество жизни у лиц пожилого возраста //Мат.междунар.науч.-практ.конф. «Пожилой больной. Качество жизни».- 1997.- С.216
5.Hol M. Benefit and life after bone-anchored hearing aid fitting in children with unilateral or bilateral hearing impair ent.// Arch/ Otolaryngol. Head Neck Surg. 2011.-№137 (2).-P.130-138.