MEKSİDOLUN PALLADİUMLA KOORDİNASİON BİRLƏŞMƏSİNİN “MEKSİDAZOL”UN ALINMASI VƏ TƏDQİQİ

20-12-2019

Açar sözlər: meksidol, meksidazоl, palladium, liqand, bioloji fəal, radioprotektor, toksiklik, koordinasiya, qaraciyər.

Ключевые слова: мексидол, мексидазол, палладиум, лиганд, биологически активный, радиопротектор, токсигность, координация, пегень.

Key words: Mexidol, mexsidazole, palladium, liqand biologically active, radioprotektor, toxicity, coordination, liver.

Uzun müddət ərzində yeni dərman maddələri təbii və üzvi birləşmələr içərisində axtarılmışdır. Lakin orqanizmdə həyati vacib metalların koordinasion birləşmələr şəklində mövcud olmasına baxmayaraq, bu tip birləşmələrin bioloji nöqteyi-nəzərincə öyrənilməsinə az yer verilmişdir. Orqanizmə düşən virus və toksiki maddələr metal ionları ilə rabitə yaratmağa meylli olduğuna görə rəqabət xarakteri daşıyır və nəticədə faydalı komplekslərin əmələgəlmə prosesini pozur. Ona görə də koordinasion birləşmələrin biosintez prosesində rolunun öyrənilməsi yeni effektiv dərman maddələrinin yaranmasına səbəb ola bilər. 

Bioloji fəal koordinasion birləşmələrin sistematik öyrənilməsinə son 30-40 ildə böyük əhəmiyyət verilmişdir. Aparılan tədqiqatlar sayəsində platin və palladium komplekslərinin bədxassəli şişlərə qarşı müalicəvi xassəyə, palladium komplekslərinin radioprotektor, dəmir və sink komplekslərinin isə qan azlığına və digər metal komplekslərinin müxtəlif bioloji xassələrə malik olması aşkar edilmişdir. Biokoordinasion kimyanın və tibbin müasir inkişaf mərhələsi göstərir ki, dərman preparatlarının metalkomplekslərinin alınıb öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Müasir təbabətdə d-biogen metallarla yanaşı digər ağır və nəcib metalların üzvi bioloji fəal liqandlarla alınmış kompleks birləşmələri müalicə baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Palladium əsasında alınmış bir neçə kompleks birləşmənin qarışığı kompleks müalicədə istifadə edilməsi müsbət nəticə verir [1].

Azot və oksigen – atomlarından ibarət müxtəlif funksional qruplu bioloji fəal üzvi liqandlarla palladiumun komplekslərinin alınıb quruluşlarını, fiziki-kimyəvi xassələrini, bioloji rolunu oyrənmək və bununlada bir çox problemlərin həllinə məqsədyönlü yanaşmaq vacib məsələlərdən biridir. Digər tərəfdən liqandların koordinasiya üsulları, rabitənin təbiəti, onların mərkəzi atom ətrafinda fəza ardıcıllığı, quruluş və bəzi xassələri arasındakı korrelyasiyanı öyrənmək vacib məsələlərdən biridir.

Son zamanlara qədər helat əmələgətirici liqandlardan orqanizmdən toksiki və digər ağır metalların artıq miqdarının çixarılması məqsədilə geniş istifadə edilirdi. Koordinasion birləşmələrin bioloji fəallıqlarının geniş tədqiqi göstərir ki, bu tip maddələr universal və geniş spektrdə təsir xassələrinə malikdirlər.

Bizim tədqiqatlara qədər palladiumun çox funksional dərman preparatları ilə koordinasion birləşmələrinin alıb tədqiq edilməsinə həsr edilmiş ədəbiyyat materiallarına rast gəlinməmişdir.

İlk dəfə olaraq, palladiumun N-metil-N-(1-oksi-1-fenilizopropil) – efedrinlə kation-anion tipli birləşməsi alınmış və  geniş tədqiq edilmişdir[ 2 ] .

Bu birləşmənin tərkibi, quruluşu müxtəlif fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları ilə öyrənildikdən sonra geniş bioloji təsir xüsusiyyətləri tədqiq edilmişdir. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, yeni alınmış koordinasion birləşmə çox güclü radioprotektor xassəsinə malikdir [ 3]. Hal-hazırda, “Efazol” adı altında bu maddə son bioloji sınaq mərhələlərini keçir.

Efazol – radioprotektor xassəsinə malik olan yeni sinif metal tərkibli preparatların ilk nümayəndəsidir. Efazol hal-hazırda istifadə olunan radioprotektor xassəsinə malik bütün preparatlardan təsir gücünə və mexanizminə görə fərqlənir. Efazol şüalanma nəticəsində subletal hüceyrə zədələnməsinin bərpasını stimullaşdırır. Məlum radioprotektorların xassəsi isə yalnız potensial ölümcül zədələrin bərpa səviyyəsini dəyişdirərək onların radiasiya sonrası bərpasını fəallaşdırmağa yönəldilmişdir. Buna görə də, efazol hal-hazırda istifadə olunan radioprotektorlarla müqayisədə çox üstünlüklərə malikdir. Efazol analoqlarına nisbətən 15-20 dəfə az dozada istifadə edilir. Digər tərəfdən onun radioprotektor xassəsi preparatın verilmə vaxtından asılı deyil. Efazol şüalanmadan 15 dəqiqə qabaq və ya 2 saat sonra qəbul edilə bilər. Şüalanmadan sonra preparatın verilməsinin müsbət effektə səbəb olması artıq şüalanmaya məruz qalmış xəstələrin müalicə oliunmasında istifadə edilməsi imkanını genişləndirir. Hal-hazırda, radiasion təbabətdə şüalanmadan sona qəbul edilmiş preparatların müalicəvi xassəyə malik olması yoxdur.

Beləliklə, efazol yalnız orqanizmi ionlaşdırıcı radiasiyadan qorumaq üçün deyil, xüsusən xroniki aşağı dozalı ionlaşdırıcı şüalanma şəraitində istifadə olunmaqla yanaşı, həm də orqanizmdə artıq meydana gələn radiasiya xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edililə bilər və müalicəvi dozada heç bir kənar effektə malik deyil [4].

Vena daxilinə vurulmuş efazol 6-10 saatdan sonra sidik vasitəsilə orqanizmdən çıxır. Qeyd olunan preparat istənilən formada qəbul edilmiş radioşüalanmanın kənar təsir göstərməməsinin qarşısını alır  [4].

Canlı orqanizmlərdə sərbəst radikalların toplanması bir çox xəstəliklərin yaranmasına səbəb olduğunu nəzərə alsaq antioksidantlardan kompleks əmələgətirici kimi istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. Ona görə ki, antioksidantların funksional qrupları in vitro blokirovka edildikdə heç bir kimyəvi dəyişikliyə uğramadan orqanizm tərəfindən mənimsənilir. Orqanizmdə metobolizm prosesi nəticəsində baş verən ionlara ayrılma və ya hidroliz prosesi metal ionlarının və antioksidantın bioloji fəallığını maksimum qoruyub saxlayır. Digər tərəfdən antioksidantın metallarla koordinasion birləşmələr əmələ gətirməsi onların bioloji fəallığında sinergizmə səbəb ola bilər [5,6].

Platin və palladium metallarının bioloji fəal liqandlar və dərman preparatları əsasında yeni tip bioloji fəal koordinasion birləşmələrinin sintezi və tədqiqi Azərbaycan Tibb Universitetinin Elmi Tədqiqat Mərkəzində geniş spektrdə aparılır.

Aparilan tədqiqatların bir hissəsi 3 oksi-6-metil-2- etilpiridin – meksidolla ikivalentli palladiumun kompleks birləşmələrinin alınması və tədqiqinə həsr olunmuşdur.

Son illərdə normal və patoloji şəraitdə sərbəst radikal oksidləşmənin rolunu aydınlaşdırmağa çox diqqət yetirilmişdir. Orqanizmlərdə sərbəst radikallar toxumalarda həll olan oksigen mübadiləsi nəticəsində meydana gəlir və yaranan fəal oksigen membran lipidlərinin, zülalların, polisaxaridlərin və nuklein turşularının oksidləşməsinə səbəb olur [7,8]. Plazma və hüceyrədaxili membranların lipid peroksidləşməsi, hüceyrə quruluşunun bütövlüyü və funksiyasının pozulması, həmçinin iltihab daşıyıcılarının və toksinlərin sərbəst yaşamasına səbəb olma, fermentlərin və reseptorların inaktivasiyası, teratogen, kanserogen və ya sitostatik təsirə səbəb ola biləcək DNT zədələnməsi və s. sərbəst radikal oksidləşmənin bioloji nəticələrindəndir [7].

Sərbəst radikalların intensiv əmələ gəlməsi və antioksidant sisteminin lazımi dərəcədə fəal olmaması səbəbindən toxumalarda zədələyici proseslərin artması ilə müşaiyət olunan bir hal meydana gəlir. Bu proses xeyli sayda xəstəliyin patogenezində iştirak edir [9] .

Stress oksidləşdirici vəziyyətdə sərbəst radikal oksidləşmə proseslərinin ekzogen antioksidantların farmakoloji korreksiyanın tətbiqi patogenetik cəhətdən əsaslandırılmışdır. Ona görə də kəskin şəraitdə elə bir antioksidant lazımdır ki, suda yaxşı  həll olsun və qan axını ilə tez bir zamanda lazımı yerə çatsın.

Son zamanlarda tibbdə antioksidant kimi meksidol və emoksipin  müxtəlif patoloji halların qarşısının alınması və müalicəsində geniş istifadə olunur [10,11,12]. Emoksipin (3-hidroksi-6-metil-2 etilpiridin xlorid) və meksidol (3-hidroksi-6-metil-2-etilpiridin suksinat) bir maddənin – 3-hidroksipiridinin törəmələri olub yalnız turşu qalığı ilə bir-birində fərqlənirlər. Lakin, bu dərman preparatlarının tərkibinə daxil olan müxtəlif turşular dərmanların farmakoloji xüsusiyyətlərində fərqlər yaradır. Bunları nəzərə alaraq, 3-hidroksipiridin  əsasında alınmış meksidolun palladiumla yeni koordinasion birləşmələrinin alınıb tədqiq edilməsi məqsədə uygun hesab edilir. Məqsəd qeyd edildiyi kimi meksidolun funksional qruplarını metal ionu ilə bloklaşdıraraq orqanizmə vermək və onun kimyəvi və bioloji dəyişikliyə məruz qalmasının qarşısını almaq və təsir effektini yüksəltməkdən ibarətdir. Digər tərəfdən sərbəst meksidoldan fərqli olaraq kompleksin daha fərqli xassə göstərməyini tədqiq etmək də qarşıya qoyulan məqsədlər sırasındadır.

Meksidol molekulunda iki fəal N- və -OH funksional qrupunun olması onun potensial helat əmələgətirici liqand olduğunu göstərir. Helat komplekslərin tərkibinə daxil olan metal ionunun təbiətindən asılı olaraq müxtəlif növ sərbəst radikalların əmələ gəlməsi sürətlənməklə yanaşı zəiflətməsi də mümkündür. Ona görə də, tədqiqat işinin nəticələrinin müqayisəli təhlilini aparmaq məqsədilə bir neçə polifunksional liqandların müxtəlif metallarla komplekslərinin radikal əmələgəlmə prosesində iştirakını nəzərdən keçirmək məqsədə uyğundur  [13] .

Helat kompleks əmələgətirici maddələr vardır ki, onlar oksigenin fəal formasının əmələ gəlməsini katalikləşdirən, ancaq dəyişkən valentli metal kationlarını, yəni metaldan asılı sərbəst radikal əmələgəlmə reaksiyasını inhibirə edir. Yaranan komplekslərin sərbəst radikalların əmələ gəlməsi reaksiyasında iştirak etməsi xassəsi həm kompleksin təbiətindən, həm də çoxlu sayda digər amillərdən asılıdır[13] .

 Eksperimentin aparılma şəraitindən asılı olaraq kompleks birləşmələr həm anti-, həm də prooksidant xassəsi göstərə bilər. Prooksidant təsir yalnız maddənin kimyəvi təbiətindən yox, həm də sərbəst radikal əmələgəlmə prosesini inisiatorlaşdıran maddənin təbiətindən də asılıdır. Etilendiamintetraasetat turşusu (EDTA) induksiya şəraitində Fe²⁺ liposomların iştirakı ilə lipid peroksidləşməsinin kimyəvi lüminsesiyasının gizli müddətini uzatması onun antioksidant təsirə malik olmasını göstərir. Lipid peroksidləşməsinin Cu²⁺ - ionunun stimullaşdırıcı təsiri zamanı EDTA effektiv antioksidant rolunu oynayır. Digər tərəfdən EDTA-ın Fe²⁺  və Fe³⁺ kationları ilə kompleks birləşmələri H₂O_2-in iştirakı ilə üzvi peroksidlərdən və ya askorbin turşusundan hidroksil radikallarının əmələgəlmə prosesini müvafiq metal kationları ilə müqayisədə çox sürətləndirir [14] .     

Batofenantrolin – 1,10- H₂O_2-in iştirakı ilə hidroksil radikallarının əmələ gəlməsinin Fe²⁺ionundan asılılığını dayandırır, Cu²⁺ kationundan asılılığını gücləndirir. Deməli, sərbəst radikalların əmələ gəlmə prosesinin üzvi liqandlar və metal ionlarından asılı olaraq sürət dəyişməsini tənzimlənilməsi mümkündür. Desferoksamin və karnozin hətta H₂O_2-in iştirakı ilə belə metal kationlarının induksiyasından asılı olan lipid peroksidləşməsi zamanı effektli antioksidant təsiri göstərir. Nitriltriasetat turşusu və 8-hidroksixinolin keçid metallarının prooksidant təsirini artıq dərəcədə gücləndirir. Digər tərəfdən Fe³⁺ ionu ilə komplekslərin əmələ gəlməsi bəzi flavonidlərin antioksidant təsir mexanizmlərindən biridir. Karvedilol və izonikatinin birləşmələrinin antioksidant təsiri göstərməsinin mexanizminin əsasını onların metalkomplekslər əmələ gətirməsi təşkil edir[ 15 ].

Bu qeyd olunan məlumatlardan aydın olur ki, tibbdə geniş istifadə olunan preparatlarda antioksidant qrupları proton donorları olub onlara – tokoferol, probukol, askorbin turşusu və polenlər olan retinol, karotenoidlər aiddirlər. Onlar əsasən lipid peroksidləşməsinin qarşısının alınmasında effektlik göstərirlər. Lakin nuklein turşularını və zülalları oksidləşmə nəticəsində zədələnmədən qoruya bilmirlər. Kompleks əmələgətirici helat liqandlar orqanizmi metal ionlarından asılı olaraq əmələ gələn sərbəst radikal oksidləşmə prosesindən qoruyur.

Klinik praktikada ən çox istifadə olunan radikal tutucu  kimi bəzi müəlliflər bioloji katalizator və blokedici preparatlara üstünlük verirlər [16]. İlk növbə də sərbəst radikal oksidləşməsini inhibirə edən bioloji fəal liqandlar böyük maraq kəsb edir [ 14,17 ].

Hal-hazırda, antioksidant xassəsinə malik kimyəvi birləşmələrin – kompleks birləşmələr əsasında alınması və tədqiqinin mühim və aktual olması heç bir şübhə doğurmur. Metal komplekslər əsasında alınmış dərman preparatları prespektivdə ateroskleroz, ürəyin işemik xəstəlikləri, neyrodegenerativ xəstəliklər, şəkərli diabet zamanı damarlarda yaranan mürəkkəbləşmələrdə, gözun mirvari suyu xəstəliyində, qaraciyər xəstəliklərində effektli müalicəvi xassələr göstərə bilər. Digər tərəfdən bu tip kompleks birləşmələr orqanizmi radioaktiv şüalanmanın fəsadlarından qorunmaq xassəsinə də malikdirlər [ 18,19].

Metalkomplekslər ümumilikdə sərbəst radikal oksidləşməsində, xüsusilə lipidlərin peroksidləşməsi prosesində antioksidant rolunu oynaması geniş tədqiqatlara yol açır. Bu zaman, mühüm əhəmiyyət kəsb edən amillərdən biri bu metal komplekslərinin yüksək effektli antioksidant xassəsinə malik olması ilə yanaşı minimum kənar təsirə malik olmalıdır.

Azot tərkibli aromatik heterotsiklik üzvi birləşmələrin məsələn, meksidolun antioksidant xassəsi göstərməsinin mexanizmi fenol törəməli antioksidantların təsir mexanizmi ilə analojidir. Bu tip birləşmələrdə əsas funksiyanı labil hidrogen atomu öz üzərinə götürür. Meksidol molekulu heterotsiklik azot atomu ilə yanaşı fenol hidroksil qrupunu da özündə birləşdirmişdir. Meksidolun palladiumla əmələ gətirdiyi kompleks birləşmədə hidrogen azot atomuna birləşərək əlavə proton əmələ gətirir və  onun labilliyini gücləndirir.

Meksidol - 3-hidroksi-6-metil-2-etilpiridinin suksinantıdır. Sintetik antioksi-dant olub quruluşca emoksipinin təkrarıdır, fərqli cəhəti isə emoksipin kəhrəba, meksidol isə hidrogen xlorid turşusunun ammonium duzudur. Meksidol emoksipin kimi sərbəst radikal əmələgəlmə prosesinin inhibitorudur, amma daha çox antilipoksant kimi təsirə malikdir. Meksidol dərman preparatı kimi orqanizmi oksigendən asılılıq kimi patoloji vəziyyətə düşməsindən qoruyur. Orqanizmi şokdan, beyin qan dövranının pozulmasından qorumaqla yanaşı, mnestik funksiyonu yaxşılaşdırır, spirtli içkilərin toksiki effektini azaldır.

Meksidol daxilə qəbul edildikdə, çox tez adsorbsiya olaraq orqan və toxumalara keçir. Əzələ daxilinə yeridildikdə isə 4 saat sonra qanın plazmasında aşkar edilir. Meksidol qan dövranından orqan və toxumalara tez keçdiyi kimi orqanizmdən də çox tez çıxır. Preparat qaraciyərdə metobolizmə uğrayır, orqanizmdən əsasən qlükuron konyuqantı  və çox az miqdarda sərbəst halda sidiklə birlikdə xaric olunur [10,11,12] .

Müasir dövrdə atom energetikasının sürətlə inkişafı (atom elektrostansiyaların tikilişi, atom enerjisindən texnikada istifadəsi, radionuklidlərin atmosferə tullanması və s.) insanların şüalanma imkanını genişləndirir və nəticədə şüa xəstəliyi meydana çıxır. Şüa xəstəliyi sindromu bəzən bədxassəli şişlərin rentgen və radioterapiyası zamanı da inkişaf edir.

Bununla əlaqədar olaraq radioprotektor xassəyə malik maddələrin alınması və tədqiqi böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Radioaktiv xassəyə malik maddlər vardır, lakin toksiki və zəif radioqoruyucu xassəyə malik olması onların praktiki tətbiq edilməsini məhdudlaşdırır.

Merkaptoetilamin hidroxlorid – β- HSCH₂CH₂NH₂-HCl protektor kimi klinikalarda tətbiq edilir. Onun kütləvi tətbiqini məhdudlaşdıran qaraciyər və böyrəklərin funksiyasını pozmasıdır [20]. Siçanlar üzərində aparmış təcrübələr göstərir ki, 150 mq/kq çəki dozasında merkamin verilmiş siçanlar şüalanmaya məruz qaldıqdan 10 gün sonra 79% sağ qaldığı halda, nəzarət qrupunda 22% sağ qalma müşahidə edilmişdir (doza 700 rentgen).

Şüalanmanın 30-cü günü siçanların 33% sağ qalmışdır, 67%-i isə ölmüşdür. Merkamin hidroxloridin ölümcül dozası LD₅₀=244,2 mq/kq-dır [18].

Digər üzvi liqand 1-fenil-2-metilamin koronar hidroxlorid - efedrin

C₆H₅ - CH(OH) - CH(CH₃) - N(CH₃)₂  HCl zəif radioprotektor xassəsi göstərir [19].

Efedrin təcrübə siçanlarına 1 mq/kq çəki dozasında şüalanmadan (doza 600 rentgen) 10-15 dəqiqə öncə verildikdə heyvanların yaşaması cəmi 10% təşkil etmişdir. Efedrin toksiki deyildir.

Qarşıya qoyulan əsas məqsədlərdən biri metal tərkibli radioprotektor xassəyə malik yeni maddələrin alınması və hərtərəfl tədqiqidir. Palladium atomunun elektron quruluşunu və kompleks əmələ gətirmə qabiliyyətini nəzərə alaraq metal kimi onun duzlarından sintezdə istifadə edilmişdir. Qeyd edildiyi kimi bizim tədqiqatlara qədər ədəbiyyatda radioqoruyucu xassəyə malik, palladium və digər metalların kompleksləri haqqinda heç bir məlumata rast gəlinməmişdir.

Kompleks əmələgətirici kimi üzvi əsas olan 2-etil-6 metil-3-hidrok-sipiridindən meksidolhidroxloriddən istifadə edilmişdir.

                                   OH

                     

                                   CH₂ – CH₃

      H₃C          N

Bu liqandı trivial nomenklaturaya əsasən meksidol adlandırırlar. Meksidol azot tərkibli heterotsiklik əsası xassəli maddə olub hidrogenin donorudu [21,22,23]. Turş mühitdə liqandın azot atomu protonlaşaraq kation rolunu oynayır. Onun bu xassəsindən istifadə edərək kompleks əmələgəlmə turş mühitdə aparılmışdır. Kompleks birləşmənin sintezi M: L (metal: liqand) 1:1:, 1:2 və 1:3 nisbətində pH=3-5 şəraitində aparılmışdır. Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, kompleks birləşmə pH=5 və metal liqand 1:2 nisbətində yüksək çıxım (93%) və 99,1% təmizlik dərəcəsində alınır. Tetraxlorpalladit meksidol bir neçə üsulla sintez edilmişdir, lakin təklif olunan üsul ən optimalıdır.

Götürülmüş metallik palladiumun çəkisinə əsasən kompleks əmələ gəlməsi üçün meksidolun nəzəri sərfiyyatı hesablanır. Sonra nəzəri hesablamaya uyğun çəkidə meksidol götürülür və üzərinə 5 ml 0,5 N HCl əlavə edildikdən sonra alınan C₈H₁₁ON·HCl qabaqcadan hazırlanmış H₂[PdCl₄] palladiumun kompleks turşu məhlulunun üzərinə əlavə edilir. Qeyd edildiyi kimi reaksiya meksidol: palladium 2:1 nisbətində, pH=5 və 60⁰C temperaturda aparılır əgər reaksiya 25-30⁰ temperaturda aparılarsa reaksiyanın başa çatma müddəti 5-10 günə qədər uzana bilər. Ona görə də 60⁰C kompleks əmələ gəlməsi üçün optimal hesab alınır. Reaksiya temperaturu 60⁰-dən yüksək olarsa onda qismən palladiumun qismən reduksiyası baş verir. Qeyd olunan stexiometrik nisbətdən, temperatur və pH-dan kənaraçıxma olduqda heçdə yeni maddə alınmır, lakin alınan kompleks başlanğıc maddələrlə çirklənmiş olur.

Çini kasaya keçirilmiş reaksiya qarışığı su hamamında 50-60⁰C temperaturda az həcmə qədər buxarlandırılır.Sonra buz hamamında +2⁰C-də 30 dəqiqə saxlayaraq kristallaşdırılır. Bu zaman, qəhvəyi rəngli kiçik kristallik maddə çökür. Çoküntü şüşə “Şot” suzgəci vasitəsi ilə süzülür, petroleyn efiri ilə yuyulur, vakuumda sabit çəkiyə qədər qurudulur. Sonra, 3 sutka ərzində HCl- turşusunun izini təmizləmək üçün kristallik NaOH üzərində saxlanılır. Sintez olunan kompleksin ümumi formulu:

Reaksiya aşağıdakı sxem üzrə gedir:

                                                                        PdCl₄

                                                                          2

                                                       H₂O                        

PdCl₂+ nHCl + 2C₈H₁₁ON∙HCl                (C₈H₁₂ON)₂ [Pd Cl₄] + mHCl.

 Reaksiyanın aparılması üçün başlanğıc maddələrin  çəki nisbətləri PdCl₂ – 0,33q (1,86 mmol), meksidol isə 0,51q (3,71 mmol) götürülmüşdür.

Sintez olunan  kompleks birləşmə müasir fiziki-kimyəvi tədqiqat üsulları ilə analiz edilərək tərkib və quruluşu müəyyənləşdirilmişdir. Molekulda atomların fəza ardıcıllığı, atomlar arasında məsafə, bucaq və kordinasion sferanın əhatəsi rentgen quruluş analizi (RQA) vasitəsilə öyrənilmişdir.

 (C₈H₁₂ON)₂ [PdCl₄]- üçün element analizinin nəticələri cədvəl – 1-də verilmişdir.

Cədvəl№ 1.

(C₈H₁₂ON)₂ [PdCl₄]- kompleksin element analizinin nəticələri

 

Alınmış kompleks birləşmə şərti olaraq “Meksidazol” adlandırılmışdır. Bioloji fəal kompleks birləşmələr üçün qoyulan tələblərdən biri onların suda və ya fizioloji məhlulda həll olmasıdır. Meksidazol, suda (0,12 q, 1 ml), fizioloji məhlulda (0,10 q 1 ml) etanolda (0,08 1 ml) həmçinin sirkə və xlorid turşusunda yaxşı həll olur. Termiki cəhətdən davamlıdır, 60-90⁰C-də 1.5 saat qızdırdıqda heç bir tərkib rəng və quruluş, dəyişikliyinə məruz qalmır. Lakin, 140⁰C-dən yuxarı temperaturda qızdırdıqda kompleksin termiki parçalanması prosesi baş verir. Termiki parçalanmanın izotermik şəraitdə aparılması göstərdi ki, 650-700⁰C-də kompleks tam parçalanır və PdO-əmələ gəlir. Parçalanmanın 800⁰C-dən yuxarı temperaturda son məhsulu metallik palladiumdur. Differensial termiki analizin qrafiki şəkil-1-də göstərilmişdir.

Meksidazolun 2%-li sulu məhlulunun 20⁰C-temperaturda dinamik, kinematik özlülükləri və sıxlığı “Anton Paar” aparatında müəyyənləşdirilmişdir. Bu və digər fiziki parametrlər cədvəl 2-də verilmişdir.

 Şəkil 1. Meksidazolun DT analizinin qrafiki

Cədvəl    № 2.

 Meksidazolun bəzi fiziki parametrlərinin göstəriciləri.

“Meksidazol”	Dinamik  Özlülük  Pa.s  200C	Kimematik Özlülük mm2/S 200C	Sıxlıq q/sm3 200C	Suda həll olması q/ml 200C	Fiz.məh. həll olması q/ml 200C	Etanolda həll Olması q/ml 200C	Termiki davamlılıq 0C	Təmizlik   dərəcəsi %
(C8H12ON)2 [Pd Cl4]	1.0113	1.0029	1.0107	0.12	0.11	0.08	1.40	99.1

 

 

 

 

 

 

 

 

Kompleksin təmizlik dərəcəsinə fiziki və kimyəvi üsullarla nəzarət edilmişdir.

“Meksidazol”un quruluşunu müəyyənləşdirmək üçün Thetmoscientific, Nicoletis 10 və Bruker İFS-113V infraqırmızı spentrometrlərdən (İQS) istifadə edilmişdir. Spektroskopik tədqiqat üçün nümunə vazelin və ya flüorlaşmış yağ suspenziyasında, həmçinin KBr-ilə həb hazırlamaqla çəkilişə hazırlanmışdır. Kompleksin elektrik keçiriciliyi KEL-1M2 konduktometrində 25⁰C temperaturda sulu məhlulda öyrənilmişdir. Termiki davamlılıq isə STA 449 F3 Yupiter NETZSCH derivatoqrafında dəqiqədə 10⁰C sürətlə qızdırmaqla 800⁰C-ə qədər temperatur maksimumda öyrənilmişdir. Element analizi CHNSOE Carlo ERBA analizatorunda aparılmışdır.

Meksidazoldan 0,49 q götürülərək 7 ml suda həll edilir və süzülür. Alınmış şəffaf məhlul xüsusi şəraitdə 45 gün saxlanıldıqda ondan qəhvəyi rəngli kristallar çokmüşdür. Kristallar ayrılaraq, xloroformda yuyulmuş və tam quruduqdan sonra kompleksin quruluşunu Bruker X8 Apex cihazında CCD ikikoordinatlı detektorla təmin edilmiş molibden şüalandırıcı istifadə etməklə standart metodika ilə öyrənilmişdir.

“Meksidazol”un və meksidolun müqayisə üçün hər ikisinin infraqırmızı spektri çəkilmiş və udulma zolaqları müqayisəli öyrənilmişdir. Liqandın İQ-spektrində müşahidə olunan 3346, 3175, 2760 və 2485 sm^-1 udulma zolaqları meksidolun hidrogen xlorid duzuna və molekul daxili hidrogen rabitəsinə aid edilmişdir, R-NH···Cl [23]. Sərbəst liqandın İQ-spektrində müşahidə edilən digər 1236 sm^-1 udulma zolağı C- O qrupuna məxsus olduğu qeyd edilmişdir. Kompleks əmələgəlmə zamanı isə hidrogen rabitəsi yaranması hesabına qeyd olunan udulma zolağının intensivliyi azalaraq 1615 sm^-1 olur. Liqandın İQS-də qeydə alınan digər 1235-1290 sm^-1 oblastındakı udulma zolağı sərbəst OH- qrupunun deformasiya titrəyişinə aid edilmişdir [23]. Digər qeydə alınan geniş 3440-3400 sm^-1 zonada yerləşən udulma zolağı aromatik piridin həlqəsinin C-N rabitəsinə məxsusdur. Turş mühitdə kompleks əmələgəlmə zamanı meksidolun azot atomu protonlaşır və liqand bir yüklü kation kimi kompleksin xarici sferasını təşkil edir. Buna sübut kimi kompleksin İQS-də müşahidə olunan 3250 sm^-1 udulma zolağını göstərmək kifayətdir [23,24] (Şəkil 2).

Maraqlı faktlar (C₈H₁₂ON)⁺₂ [PdCl₄] - kompleksin İQ – spektrinin 150-500 sm^-1 udulma zonasında müşahidə olunur. “Meksidazol”un İQ-spektrində qeydə alınan 335, 180 və 175 sm^-1 udulma zolaqları yastı kvadrat müstəvisinə malik [PdCl₄]^2- tetraasidoanionun ????^asPd-Cl, PdCl₂  ????ClPdCl valent rabitəsi tezliklərinə aiddir. Müqayisə üçün İQS-i oyrənilmiş K₂ [PdCl₄] kompleksinə məxsus ????^asPd-Cl-330 sm^-1, PdCl₂-194 sm^-1  və ????ClPdCl-180 sm^-1 udulma zolaqları “meksidazol”a məxsus İQS-nəticələri ilə eynilik təşkil edir.

Yastı kvadrat - [PdCl₄]^2- anionu üçün D_4h seçmə qaydasına əsasən İQS-də üç udulma zolağının olması şərtdir. Bunlara Pd-Cl valent titrəyişi Eu (Pd-Cl) simmetriyası və iki deformasion Eu və A2u (PdCl₂ və ClPdCl müvafiq olaraq) sinif titrəyişləri aiddir. İQ-spektrin nəticələrinə əsasən “meksidazol”a uyğun olan ümumi formulu kimi yazmaq olar.

                                                                              PdCl₄

                                                                                  2

“Meksidazol”un sulu məhlulundan yetişdirilmiş monokristallarının rentgen quruluş analizinin (RQA) nəticələri İQS-in nəticələrini tamam təsdiqləyir. Komplekslərinin quruluşunun bəzi parametrlərini əldə etmək üçün İQS - az informativ olduğundan RQA istifadə etmək məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Kompleks birləşmələrin quruluşunun tam dəqiqləşdirilməsinə belə geniş yer verilməsinə səbəb bioloji fəallıq və quruluş arasındakı korrelyasiyanı tam müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.

Meksidol molekulunda hidroksil qrupunun formalaşmış tetraasidoanionun xlor atomu ilə hidrogen rabitəsi yaratması və protonlaşmış azot atomunun bu tip rabitədə iştirak etməsi RQA-ın köməyi ilə sübut olunmuşdur. Hidrogen rabitəsini liqandın hansı funksional qrupunun yaratması kompleksin bioloji fəallığının öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xarici sferadakı liqandların müxtəlif uzunluqda – 2,289 A⁰ və 2,713A⁰ hidrogen rabitəsi yaratmağı onların müxtəlif həndəsi müstəvilərdə yerləşməsini göstərir. Digər tərəfdən hidrogen rabitəsinin uzunluğuna əsasən onun gücünün dərəcəsi haqqında fikir söyləmək olar, çünki biosistemlərdə hidrogen rabitəsi mühüm rol oynayır. Lipid peroksidləşməsi prosesində peroksid qalıqlarının assosiasiyası məhz hidrogen rabitəsinin hesabına baş verir. Kompleksin - (C₈H₁₂ON)₂ [ PdCl₄] molekulyar quruluşu şəkil 3-də verilmişdir.

“Meksidazol”un geniş planda müxtəlif yönümlü bioloji fəallığı öyrənilmişdir. Onun öz analoqlarından gaha güclü radioprotektor xassəsi göstərməsi aşkar edilmişdir.

Yeni sintez edilmiş bioloji fəal maddələrin tədqiqi-yeni maddələrin normal qəbul edilmiş və öldürücü dozalarının diapazonunu müayyən etməyə imkan verən toksikliyin təyini ilə başlayır. Digər tərəfdən isə onların ümumi toksikliyini yox, antioksidant kimi fəaliyyətini daha da geniş öyrənmək üçün təsir dozalarını seçməyə imkan verir. Bu tip yeni bioloji fəal maddələrin spesifik antioksidant fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün oksidləşdirici stres modelindən istifadə etmək lazımdır. Ən çox istifadə edilən heyvan immobilizasiyası modelidir. Çünki, hətta qısamüddətli immobilizsiya orqanizmin ehtiyatlarının davamlı azalmasına və açıq oksidləşdirici stresin yanaşmasına səbəb ola bilər.

 

Şəkil 3.

           (C₈H₁₂ON)₂                    - kompleksin molekulyar qruluşu.

 

Cədvəl  № 3.

Şüalanmadan sonra təcrübə qrupundakı heyvanların göstəriciləri.

Qeyd: a) Surətdə təcrübə qrupundakı heyvanların orta göstəriciləri məxrəcdə isə

nəzarət qrupundakı heyvanların orta göstəriciləri.  b) Bütün heyvanlar ölüb.

“Meksidazol”un radioprotektor xassəsi göstərməsi ağ siçanlar üzərində aparılmış eksperimentlər nəticəsində məlum olmuşdur. Preparatın toksikliyi LD₅₀-264 mq/kq təşkil edir. Təcrübənin aparılma şəraiti belə olmuşdur: ümumi qamma-şüalanma “Aqat-p” aparatında RİP-75 sm statistik rejimdə aparılmışdır. Ümumi doza 738 rentgen (700 rad. və ya 0,7 Q₂), dozanın gücü 53 r/dəq. (50 rad./dəq. və ya 0,5 Q r./dəq.). Şüalanma 14 dəqiqə müddətində aparılmışdır. Şüalanmaya məruz qalmış siçandan 20-ədədi təcrübə qrupuna, 20 ədədi isə nəzarət qrupuna bölünmüşdür. Bir qrup heyvanlara şüalanmadan 30 dəqiqə əvvəl 15 mq/kq çəki hesabı ilə birdəfəlik əzələ daxilinə “meksidazol” vurulmuşdur. Şüalanmadan sonra siçanların vəziyyəti haqqında məlumat cədvəl 3-də verilmişdir.

Cədvəldən göründüyü kimi, 15 mq/kq dozada “meksidazol” verilmiş siçanların şüalanmadan 30 gün sonra sağ qalanları 75% təşkil edir. Nəzarət qrupundakı siçanlar isə şüalanmadan 18 gün sonra hamısı ölmüşdür. Koloniya əmələgətirən vahid KƏV – normaya qədər yüksəlir. Sağlam siçanlarda KƏV – 20-50 vahid arasında olur.

Şüalanmadan 3 gün sonra hər iki qrupda heyvanların 100% sağ qalmışdır, amma hər iki qrupda eritrositlər və leykositlərin miqdarı aşağı düşmüşdür. Şüalanmadan 30 gün sonra təcrübə heyvanlarının leykosit və eritrositlərinin miqdarı fizioloji normaya qədər normallaşmışdır. Bu isə preparatın yaxşı radioşüalardan müdafiə xassəsinə malik olmasını göstərir.

“Meksidazol” sulu və ya fizioloji məhlul mühitində ionlara ayrılır və bir müddətdən sonra ionlar hidratlaşaraq hidroksonium tipli radikallar əmələ gətirirlər. Sərbəst radikallar bədxassəli şişlərin inkişafını dayandırmaqda mühüm rol oynayır. Ona görə də “meksidazol”dan bədxassəli şişlərin müalicəsində eksperimentdə istifadə edilmişdir. “Meksidazol”15,4 mq/kq dozada Uoner karsinosarkom ştamları olan heyvanlara vurulmuşdur. Qeyd olunan dozada yeridilmiş preparat bəd xassəli şişin 80% inkişafını dayandırmışdır. Heyvanın bütün fizioloji göstəriciləri norma həddində  saxlanılmışdır. Leykositlərin göstəricisi bir az çox olmuşdur, bu isə şişin öz spesifik xassəsi ilə bağlıdır. “Meksidazol”un bədxassəli şişlərdə müalicəvi xassəyə malik olması hal-hazırda geniş tədqiqat obyekti kimi öyrənilir. Təqdim olunan maddə kompleks radio və onkoloji müalicəvi xassə göstərməsi ilə unikal olub, gələcəkdə klinikalarda  tətbiq üçün hərtərəfli öyrəniləcəkdir.

Beləliklə, meksidol və palladiumun binar duzu əsasında radioprotektor və bədxassəli şişlərə qarşı müalicəvi xassəyə malik yeni tip bioloji fəal maddə sintez edilmişdir. Yeni sintez edilmiş kompleks birləşmə yüksək çıxım, təmizlik dərəcəsi və metal tərkibli olması ilə bütün analoqlarından fərqlənir. Eyni bir preparatın həm radioprotektor, həm də bədxassəli şişlərə qarşı müalicəvi xassəyə malik olması şüa terapiyasında çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də yeni alınan 2-etil-6-metir-3-hidroksipiridin tetraxlor-palladium-“meksidol” gələcəkdə perspektivli kimyəvi terapevtik maddə kimi geniş tədqiq edildikdən sonra klinikada tətbiq edilməsi mümkündür.

 

ƏDƏBİYYAT - ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

 

1.Winterboum C.C., Kettle A.J. Radical –radical reactions of superoxside; a potential route to toxicit. //Biocnem Biophys Res Commun.- 2003, №305(3), P.729-736.
2.Кузницов  Н.Т., Ефименко И.А., Иванова А.А. Фармацевтицеская композиция на основе соединения палладия. Патенг Р.Ф. № 2613305 от 15 марта 2017г.
3.Ефименко И.А., Ермаков В.А. Перспектива использования противоопухолевых препаратов на основе соединений платиновых металлов //Биржа интеллектуальной собственности. 2005, 4, №1, С.26-31.
4.Касъяненко Н.А., Левыкина Е.В., Ерофеева О.С., и др., Изучение влияния асидокомрлексов палладия  (Ln)m [Pd Х₄] на конформацию DHK in vitro. //Журнал Структурной химии. 2009, Т.50, №5, С.1034-1044.
5.Tunca R., Pyridine induction of cytochrome P4501A1, INOS and metal-lothinen in Syrian hamsters and protective effective of silmarin //Exp.Pathol. 2009, № 61 (3), P.243-255.
6.Tunca R., Pyridine induction of cytochrome P4501A1, INOS and metal-lothinen in Syrian hamsters and protective effective of silmarin //Exp.Pathol. 2009, № 61 (3), P.243-255.
7.Cohen S.M., Lippard S.J. Cisplatin form DNA damage to comcer chemotherapy || Prog.Nucleic. Acid. Res. Mol. Biol. 2001, 67, P.93-130.
8.Синров А.В., Ингинс В.И., Кинзирский А.С., Кинзирская Ю.А. Изучение влияния мексидола на гемототоксичность, противоопухолевую и антиметастатическую эффективность циклофосфана. //Вопросы онкологии, 2007, Т.53, № 6, С.711-714.
9.Тургенева Л.Б., Новиков В.Е., Пожилова Е.В. Лечение воспалительных заболеваний пародонта мексидолом. //Патогенез, 2011, Т.9, № 3, с.67-74.
10.Новиков В.Е., Крюкова Н.О., Новиков А.С. Гастропротекторные свойства мексидола и гипоксена. //Эксперим.клин. фармакология. 2010, Т.73, № 5, С.15-18.
11.Новиков В.Е., Левченкова О.С. Новые направления поиска лекарственных средств –антигипоксической активностью и ишемии головного мозга. //Эксперим.клин. фармакология. 2013, Т.76, № 5, С.37-47.
12.Столярова В.В. Исследование кардиопротекторного действия препаратов с антиоксидантной активностью при острой ишемии головного мозга. //Эксперим.клин. фармакология. 2001, Т.64, № 6, С.3-6.
13.Блинов Д.С., Сернов Л.Н., Балашов В.П. Антиишемическая активность нового отечественного антиоксиданта – производного 3-гидроксипиридина этоксидола. /Бюлл.эксперим. биол. медицины, 2011, № 11, С.514-517.
14.Gong G.,Wang P., Ding W. The role of oxygen-free radical in the apoptosis of enterocytes and bacterial tranclocation in abdominal compartment syndrome. //Free Radie Res.2009, № 43 (5), p.470-477.
15.Yildirim A., Sahin Y.N., Suleyman H. The role prednisolone and epinephrine on gactric tissue and erythrocyte antioxidant status in adrenalectomi zed rats. //J.Phystol Pharmacol,  2007, № 58 (1), P.105-116.
16.Гончарева Н.Д., Маренин В.Ю. Стресс, старение и надежность антиоксидантной ферментной защиты. //Вестник Российской военно-медицинской академии. 2008, № 3, С.480-483.
17.Воронина Т.А. Антиоксидант-мексидол. Основные нейропсихотропные эффекты и механизм действия. //Психиатрия и психофармакология. 2007, Т.9, № 4, С.4-7.
18.Ефименко И.А., Иванова Н.А., Локшин Б.В. Патент Ru 2291872.С. 2. Комплексы палладия с четероциклическими лигандами. Опубликован 20.01.2007, Биол.№2, 2007.
19.Ефименко И.А., Иванова Н.А., Координационные соединение палладия и способ его получения. Евроaзийский патент № 010431 от 29.08.2008. Биол. Изобретений №4, 2008 г.
20.Власов А.П., Бунятов Н.Д., Быханова О.Н. Восстановление детоксикационной способности организма при эндотоксикозе на основе антиоксидантной терапии. //Клин.фармакол и терапия.  2013, № 1, С.51-54.
21.Власов А.П., Трофимов В.А., Березин В.А. Модификация обмена липидов при панкреатите под влиянием мексидола. //Эксперим.клин. фармакология. 2003, № 1, С.40-45.|
22.Левченкова О.С., Новиков В.Е., Пожилова Е.В. Фармакодинамика и клиническое применение антигипоксантов. //Обзоры по клин.фармакол. и лек.терапии. 2012, Т.10, № 3, С.3-12.
23.Corbi P., Cagnin F., Sabeh L.P.B. Complexes Palladium vibration spectrum. //Spectrochem. Acta, Pant A. Mol. Biomol. Spectrogcopy. 2007, 66, № 4-5, P.1171-1174.
24.Курбанов А.И., Самойлова Н.Н., Станиенко Е.Н. Антигипоксическая активность новых производных 3-оксипиридина. //Психофармакология и биологическая наркология, 2006, Т.6, № 1, С.1164-1170.