AZ-ZÜLALLI QİDA RASİONU FONUNDA KƏSKİN SƏS QICIĞINDAN SONRA SİÇOVULLARIN FRONTO-ORBİTAL BEYİN QABIĞI NEYRONLARININ ULTRASTRUKTUR DƏYİŞİKLİKLƏRİ

29-11-2019

Az zülallı qida rasionu  fonunda güclü səs qıcıqlandırıcısının təsirinə məruz qalmış ağ siçovulların baş beyin qabığının  fronto-orbital neyronlarında  bu təsirdən 20 və 40 gün keçdikdən sonra elektron-mikroskopik üsulla ultrastruktur dəyişikliklərin xüsusiyyətləri tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, az zülallı  qida fonunda verilən stress təsir sinir hüceyrələrində geniş spektrə malik electron- mikroskopik dəyişikliklərə səbəb olur. Bu dəyişikliklər istər nüvənin, istərsə də, neyroplazmanın tərkib hissələrini, xüsusilə də, zülal sintez edən kompartmentini, mitoxondriləri, lizosom və neyronların sitoskeletini əhatə edir. Neyronların zərif təşkilində, xüsusilə də, kiçik piramida hüceyrələrdə aşkar edilən və dönməz xarakterli bu dəyişikliklər (....) əsas etibarilə stressə davamsız heyvanlarda kəskin ifadə olunmuşdu. Az zülallı qida rasionu və stress təsir nəticəsində baş verən ultrastruktur dəyişikliklərin korrelyasiyasının gələcəkdə  də analizinin  davam etdirilməsinə ehtiyac vardır.

Ədəbiyyatda beyin qabığının tənzimləyici mexanizmlərində və bərpasında fronto-orbital sahənin morfo-funksional vəziyyətinə xüsusi önəm verilir [1]. Qeyd etmək lazımdır ki, beyin zədələnmələri zamanı, çox halda fronto-orbital qabığın limbik qabıqla əlaqələri və buna bağlı olaraq ləngimə prosesləri də pozulur. Fronto-orbital qabıq tormozlayıcı təsir göstərməklə yanaşı, badamvarı kompleksi ativləşdirərək bu kompleksin mərkəzi nüvəsi vasitəsilə emosional vəziyyətə də nəzarət edir [2,3]. Göstərilmişdir ki, aclığın 5-7-ci günlərində orbital qabıq neyronlarında nüvə lizisi müşahidə olunur. Orbital qabıqda morfoloji dəyişikliyin fərqliliyi orqanizmdə somato-vegetativ proseslərin pozulmasının və aclığın bir stress faktoru kimi təsirinin qarşısını almaq üçün ləngimə proseslərinin bu qabıq sahəsində daha intensiv getməsi ilə izah edilir. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq, fronto-orbital qabıq nahiyəsində müşahidə olunan morfoloji dəyişikliklərin xüsusiyyətlərini zülal aclığının müxtəlif müddətlərində stressə davamlı və davamsız heyvanlarda tədqiq etməyi qarşımıza məqsəd qoyduq.

İşin məqsədi: zülal aclığı fonunda stressə davamlı və stressə davamsız ağ siçovulların fronto-orbital beyin qabığı neyronlarında morfoloji dəyişiklikləri elektron-mikroskopik öyrənməkdən ibarətdir.

Materiallar və metodlar.İş 19 baş 6 aylıq ağ siçovul üzərində aparılmışdır. Bunlardan 5 siçovul “intakt” göstəricilərin təyinində istifadə olunmuşdur (“norma”). Digər 14 heyvan eksperimentə daxil edilmişdir. Heyvanlar xüsusi kamerada 2,0 dəqiqə müddətində stress (qıcıqlandırıcı) faktoru kimi 120 db intensivlikdə zəng təsirinə məruz qalmışdır. Stress faktoru seçimində beyin qabığına audiogen patoloji təsirə dair mənbələr əsas götürülmüşdür [4]. Sonra eksperiment heyvanları hər birində 7 ədəd olmaqla 2 qrupa bölünmüşdür. I qrup - M. Nikinorov et al. [5] təklif etdiyi resept üzrə hazırlanmış xüsusi tərkibli zülallı qida ilə 20,0 və 40,0 gün müddətində yedizdirilmişdir (“müqayisə” qrupu). II qrup heyvanların qida rasionundan həmin reseptin tərkibindəki zülalların 80,0%-i çıxarılmış, ancaq eksperimentin vaxt göstəriciləri eyniliklə saxlanmışdır – 20,0 gün və 40,0 gün (“əsas qrup”). Reseptin tərkibi aşağıdakı kimidir (cədvəl 1).

Cədvəl  № 1.

Eksperiment heyvanlarının qida rasionu tərkib hissələri

Qida rasionuna daxil edilən inqrediyentlər (“zülallı qida”)	Miqdar
Kazein	20,0
Nişasta	65,0
Bitki yağı	5,0
Sellüloza	5,0
Vitamin qarışığı	1,0
Duz (NaCl)	0,4

Qeyd: maye (içməli su) – məhdidiyyət olmamışdır.

 

Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, maye deprivasiyasının qarşısını almaq üçün heyvanlar daimi olaraq, içməli su ilə təmin edilmişdir.

Yem heyvanın 100 qr çəkisinə əsasən hazırlanmışdır. 40 gündən sonra təcrübə heyvanları dekapitasiya olunmuş, baş beyin çıxarılmış, beynin fronto-orbital nahiyəsi ayrılmış və onun toxumalarında baş verən morfoloji dəyişikliklər tədqiq edilmişdir.

Histoloji və elekrton-mikroskopik təhlil üsullarından istifadə olunmuşdur. Ümumi qəbul olunmuş rejimdə 46 ədəd parafin bloku hazırlanmış, bunlardan hazırlanmış 3,0-5,0 mkm qalınlıqlı kəsiklər hematoksilin-eozinlə, 0,05%-li buferli tioninlə [6] və toluidin abısı ilə boyanmışdır.

Azərbaycan Tibb Universitetinin Elektron Mikroskopiya Laboratoriyasında nümunələr 0,1M fosfat buferində hazırlanmış 2,5%-li qlutar aldehidi, 2%-li paraformaldehid, 4%-li qlükoza, 0,1%-li pikrin turşusundan ibarət məhlulda fiksə olunmuş, sonra 0,1M fosfat buferində (pH=7,4) yuyulmuşdur. Elektron mikroskopik tədqiqatlar üçün qəbul olunmuş ümumi metodlara əsasən, postfiksasiya mərhələsində tikələr 1,5 saat ərzində 1%-li OsO₄, 0,1M fosfat buferi və 1,5%-li qırmızı qan duzunun qarışıq məhlulunda saxlanmış, sonra yenidən 0,1 M fosfat buferində yuyularaq 50⁰-96⁰ spirtlər cərgəsindən və asetondan keçirilmişdir. Bloklar araldit-epon qarışığında hazırlanmışdır [7]. Bloklardan “Leica EM UC7” ultramikrotomu vasitəsilə 1,0 mkm-lik yarımnazik kəsiklər hazırlanmış, ikiqat boyama üsulu ilə (“a” məhlulu - 0,5%-li metilen abısı, 0,5%-li azur-II, 0,5%-li bura və “b” məhlulu - 5%-li spirt, 0,1%-li fuksin) rəngləmişdir [8]. Bundan əlavə, histokimyəvi tədqiqatlar üçün yarımnazik kəsiklər “Alcian blue (Ph-2,5)” və “Toluidine blue” boyaqları ilə də rənglənmişdir. Yarımnazik kəsiklər PromoStar (“Carl Zeiss”) işıq mikroskopunda təhlil edilərək lazımi hissələrin şəkilləri Canon D650 rəqəmli fotokamerası ilə çəkilmişdir. Eyni bloklardan alınmış 50-70 nm qalınlıqlı ultranazik kəsiklər əvvəlcə 2,0%-li uranil-asetat məhlulu ilə, sonra NaOH-ın 0,1N qatılıqlı məhlulunda hazırlanmış 0,6%-li təmiz qurğuşun sitratla rənglənmişdir [7]. Ultranazik kəsiklər 80,0 kv gərginlikdə JEM-1400 transmission elektron mikroskopunda (Yaponiya) tədqiq olunaraq eyni şərtlər daxilində elektronoqrammalarda fotolaşdırılmışdır. Ultrastruktur (elektron-mikroskopik) xüsusiyyətlərin şərhində müvafiq sahədə ümumi qəbul olunmuş rəhbərliklərdən, elmi-metodik və praktik tövsiyyələrdən istifadə edilmişdir [9,10,11].

Alınmış nəticələr və onların müzakirəsi.Norma ilə müqayisədə, stressə davamlı və stressə davamsız ağ siçovulların zülallı və zülalsız qida ilə qidalanmalarından asılı olaraq beyin fronto-orbital qabığı neyronlarında baş verən dəyişikliklər təqdim olunmuşdur.

“İntakt” ağ siçovullarda sinir hüceyrələrinin nüvələrində ikiqatlı zardan təşkil olunmuş nüvə örtüyünün, euxromatinin və nüvəciklərin hər hansı bir dəyişikliyə məruz qalmadığı aydın görünür (şək. 1A). Neyrositlərin böyük əksəriyyətində (80,0-90,0%) neyroplazmada mitoxondrilərin, dənəli endoplazmatik şəbəkənin, sərbəst ribosomların (polisomların), sekretor dənəciklərin, Holci kompleksinin, neyrofilamentlər karkasının, sitoplazma matriksinin ağır (kobud) dəyişiklikləri müəyyən edilməmişdir (şək. 1B,C). Qeyd olunan fikirləri sinir hüceyrələrinin ətrafındakı neyropiılin tərkibinə daxil olan qliya və damar elementlərinə də aid etmək mümkündür (şək. 1D).

 

 Şəkil 1. - Ağ siçovulların fronto-orbital qabığı neyronları təşkilinin elektron-mikroskopik xüsusiyyətləri.

“İntakt” heyvanlar (“şərti-müqayisə” qrupu; norma).

“Müqayisə” qrupunda zulallı qidalar qəbul etmiş stressə davamlı ağ siçovulların fronto-orbital qabığı neyronlarında “norma” ilə müqayisədə nəzərə çarpacaq dəyişikliklər izlənməmişdir (şək.2A və 2B). Bununla yanaşı, göstərilən qrup heyvanlarında 20 və 40 gündən sonra neyronların əksəriyyətində (63,0-70,0%) lizosomal aktivliyin yuksəlməsi əlamətləri müşahidə olunmuşdur. Həmçinin, parçalanmamış tünd osmiofil qalıqların (şək. 2C və 2Ç), ikincili lizosomların sayı artmış, sitoplazmada və dendritlərdə lipofusin dənəcikləri (şək. 2D) aşkar edilmişdir.

 

 Şəkil 2. – Zülalla zəngin qidalar qəbul etmiş stressə davamlı ağ siçovulların fronto-orbital qabığı neyronları təşkilinin elektron-mikroskopik xüsusiyyətləri. “Müqayisə” qrupu.

Neyronların sitoplazmalarında istər dənəli endoplazmatik şəbəkə sisternaları ilə əlaqəli olan, istərsə də sərbəst ribosomların (polisomların) sayı azalmışdır.

 

Şəkil 3. – Az-zülallı qidalar qəbul etmiş ağ siçovulların fronto-orbital qabığı neyronları təşkilinin elektron-mikroskopik xüsusiyyətləri. “Əsas” qrup.

Yekun. Beləliklə, qida rasionunda zülalların miqdar azlığı fonunda kəskin səs qıcığına məruz qalmış ağ siçovulların fronto-orbital beyin qabığı neyronlarının ultrastruktur təşkili geniş spektrdə dəyişilir. Ancaq bu dəyişiklliklərin qabarıqlıq (ağırlıq) dərəcəsi ilə zülal aclığı və stress arasındakı əlaqələrin daha sistemli, statistik-əsaslandırılmış xarakterdə təhlili lazımdır.

Nəticələrimiz sübut edir ki, az-zülallı qida rasionu stressə davamsız ağ siçovulların baş beyin yarımkürələri fronto-orbital qabığı neyronlarının bir qismində 40 gündən sonra belə bərpası mümkün olmayan degenerativ dəyişikliklər ilə nəticələnir.

 

ƏDƏBİYYAT - ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

 

1.Мачинская Р.Н. Управляющие системы мозга // Журнал ВНД, 2015, т.65, № 1, с.33-60.
2.Zapolla G. Traumatic brain injury and the frontal lobes; What can we gain witch diffusion sensor imagine // Cortex, 2012, v.48(2); pp.156-165.
3.Rolls E.T. Grabenhost F. The orbita frontal cortex and beyonol; from afferent to decivini-making // Prog. Neurobiol., 2008, v.86(3); pp.216-244.
4.Кузнецова Г.Д. Аудиогенные судороги у крыс разных генетических линий. ЖВНД. 1998, т.48, вып.1, с.143-152.
5.Nikinorov M., Urbanek-Karlowska B., Karlowska K. Protein deficient diets. Activity of selected enzymes of protein and carbohydrate metabolism. Toxicology. 1973, v.1, p.263-276.
6.Гасанов И.А., Мазитов К.И., Мехтиев М.Р. и др. Сравнительная оценка эффективности некоторых методов гистохимического определения секреторных клеток в различных тканях человека // Материалы научной конференции, посвященной 80-л. морфологических кафедр АМУ им. Н. Нариманова, Баку, 2000, с. 76-78.
6.Kuo J. Electron microscopy: methods and protocols // Tokyo: Humana Press, 2007, 625 p.
7.D’Amico F. A polychromatic staining method for epoxy embedded tissue: a new combination of methylene blue and basic fuchsine for light microscopy // Biotech. Histochem. 2005; v.80(5–6), pp.207-210.
8.Боголепов Н.Н. Ультраструктура синапсов в норме и патологии. М., «Медицина», 1975, 94 с.
9.Benuskova L., Ebner F. F., Diamond M. E., Armstrong-Jamesk M. Computational study of experience-dependent plasticity in adult rat cortical barrel-column // Comput. Neural Syst., 1999, v.10, pp.303-323.
10.Краснощекова Е.И., Зыкин П.А., Ткаченко Л.А. Нейронная и гистохимическая характеристика пространственно-упорядоченных образований некоторых центров мозга // Сб. «Нервная система», СПб.: Изд. СПбГУ, 2000, в.36, с. 112-123.