ƏMƏLİYYATDAN SONRAKI İNTRAABDOMİNAL AĞIRLAŞMALAR VƏ ONLARIN DİAQNOSTİKASI

28-01-2020

Açar sözlər: erkən əməliyyatdansonrakı intraabdominal ağırlaşmalar, abdominal cərrahiyyə

Əməliyyatdan sonrakı dövrün ağırlaşmış gedişatı zamanı ön plana ilk olaraq abdominal ağırlaşmaların vaxtında diaqnostikası ilə əlaqədar olan çətinliklər, təkrari əməliyyata göstərişlərin müəyyənləşdirilməsi və adekvat korreksiya metodunun seçilməsi çıxır [1,2,3].

Bu günə qədər əməliyyatdan sonrakı dövrün “normal” və “patoloji” gedişinin dəqiq meyarları mövcud deyildir [5,4]. Əməliyyatdan sonrakı dövrdə xəstələrin vəziyyəti xəstəliyin xarakterindən, əməliyyatın həcmindən, anesteziyanın növündən, yanaşı xəstəliklərdən asılı olur. Lakin, simptomsuz gedişə malik əməliyyatdan sonrakı ağırlaşma olmur. Əməliyyatdan sonrakı dövrdə əsas etibarilə simptomatik xarakter daşıyan intensiv terapiya inkişaf edən ağırlaşmanın klinik mənzərəsini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir, kəskin təzahürlərin dərəcəsini azaldır, kəskin prosesləri söndürməklə qarın boşluğundakı katastrofik əlamətləri silir[6,2]. Buna görə də, ağırlaşmanın klassik əlamətləri bir o qədər də aydın olmur, relaparotomiyanın gec icra edilməsi isə uğursuz olduğundan yüksək letallığa gətirib çıxarır [7,8]. Ədəbiyyat məlumatlarına görə, ağırlaşmaların klinik təzahürlərinə əsasən relaparotomiyaya göstərişlər, yalnız, xəstələrin 6,1%-də müəyyənləşdirilə bilir [2,3]. Bununla belə, intensiv terapiyanın aparılmasına baxmayaraq, xəstələrdə qarnın müxtəlif lokalizasiyalarında və intensivlikdə ağrı meydana çıxır və ya saxlanır, bağırsaqlarda davamlı parez, qarnın köpməsi, bədən hərarətinin yüksəlməsi və peritoneal simptomlar müşahidə olunur [8,9]. Xəstənin mədəsindən zondla və ya qusuntu ilə çoxlu möhtəviyyatın xaric olması çox ciddi və patoqnomonik simptom hesab olunur [3,10]. Bu zaman, şübhəli simptomlarım heç də həmişə qarındaxili ağırlaşmaların nəticəsi olmadığına baxmayaraq, pisləşməyə kiçik bir şübhə olan kimi bir sıra müayinələrin aparılması vacibdir. Bu müayinələr hətta təkrari əməliyyata qərar verməni dərhal həll edə bilmədikdə belə, aktiv, məqsədyönlü dinamik müşahidənin başlanğıcı ola bilirlər [5,11]. Əksər müəlliflərin fikrincə, yaxın əməliyyatdan sonrakı dövrün atipik gedişinə “əməliyyatdan sonrakı qeyri-adekvat dövr sindromu” kimi baxmaq lazımdır. Bu ad altında inkişaf edən qarındaxili ağırlaşmanı göstərən və təkrar operativ müdaxilə tələb edən klinik təzahürləri başa düşülməlidir [4,8,5].

Laborator diaqnostika zamanı limfopeniyaya, leykositar formulun sona meyllənməsinə, intoksikasiyanın leykositar indeks göstəricilərinə, ortamolekullu oliqopeptidlərin səviyyəsinə xüsusi əhəmiyyət verilir [8,1112]. Albuminlərin səviyyəsinin zəif azalması (35 q/l-dən aşağı) proqnostik əhəmiyyət kəsb edir. [13]. Əməliyyatdan sonrakı ağırlaşmaların diaqnostikasında poliorqan çatışmazlığının simptomlarının – arterial qanda oksigenin konsentrasiyasının azalmasının, oksigenə görə alveolyar-arterial fərqin yüksəlməsinin, qanda kreatinin və bilirubinin səviyyəsinin təyin edilməsinə xüsusi yer ayrılır [6,14,15]. İmmunoloji müayinələrdən ən informativ sınaq periferik qanda neytrofillərin faqositar reaksiyasıdır ki, bu da xəstələrdə yalnız faqositozun vəziyyətini xarakterizə etmir, həm də təkrar müdaxilələrin nəticələrinin qiymətləndirilməsində proqnostik meyar da ola bilər [16,17]. Lakin, əksər müşahidələrdə laborator göstəricilərin dəyişməsi endogen intoksikasiyanın artmasını göstərir [18] və əməliyyatdan sonrakı peritonitin ağırlıq dərəcəsini müəyyənləşdirmək baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də, əməliyyatdan sonrakı qarındaxili ağırlaşmaların inkişafına şübhə olan hallarda bir sıra əlavə instrumental müayinə metodlarının həyata keçirilməsi lazım gəlir [19].

Xüsusi müayinə metodları arasında ən geniş yayılmışı rentgenoloji və ultrasəs müayinəsidir. Rentgenoloji müayinə əməliyyatdan sonrakı peritonitlərin, qarın boşluğunun abseslərinin, bağırsaq keçməzliyinin, qarındaxili qanaxmanın diaqnostikası üçün istifadə olunur [4,9,12]. Müayinənin başlandığı icmal rentgenos-kopiyadan (rentgenoqrafiyadan) əlavə, anastomoz tikişlərinin çatışmazlığı, bağırsaq keçməzliyi, qarındaxili abseslər kimi ağırlaşmaların diaqnostikasının keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə rentgenokontrast müayinələr də həyata keçirilir [2,13]. Yayılmış peritonitlər zamanı kompleks rentgenoloji müayinələrin diaqnostik dəqiqliyi 80%, qarın boşluğunun absesləri zamanı 92%, bitişmə mənşəli bağırsaq keçməzliyi zamanı isə 99% təşkil edir [6,20]. Relaparotomiya tələb olunan əməliyyatdan sonrakı ağırlaşmaların rentgenoloji təzahürlərinə aşağıdakı ağırlaşmaların əlamətləri aid edilir: peritonit (diafraqmanın konturları və hərəkətliyinin dəyişməsi) – 75,2% hallarda; diafraqma altında, yan kanallarda və (və ya), nazik bağırsaq ilgəkləri arasında maye və ya məhdud yığıntının olması – 36,8% hallarda; funksional bağırsaq keçməzliyi – 93,8% hallarda; bağırsaq keçməzliyi – Kloyber kasaları, nazik və yoğun bağırsaq ilgəyinin arka şəklində genişlənməsi, yoğun bağırsaqda qazın olmaması – 27,8% hallarda; barium sulfatın davamlı ləngiməsi – 100% hallarda və s. Bundan əlavə, pankreatit əlamətləri (pankreatit zamanı mədə və onikibarmaq bağırsağın funksional dəyişkənliyi, köndələn çənbər bağırsağın izoləolunmuş şişməsi, duodenostaz əlamətləri – 55,6% hallarda) də aşkar oluna bilər [8,14,19].

Hazırkı dövrdə əməliyyatdan sonrakı intraabdominal ağırlaşmaların skrininq təsdiqlənmə metodu ultrasəs müayinəsi hesab olunur. Bu, xəstə üçün təhlükəsiz metoddur, tez bir zamanda lazımi məlumatları əldə etməyə imkan verir [6,12]. Bir çox müəlliflərin fikrincə, qarındaxili mayeli törəmələrin ən dürüst müayinə metodu USM-dir və onun dəqiqliyi 57-96%, həssaslığı isə 91,5% təşkil edir [3,21]. USM-in köməyi ilə aşkar olunan əməliyyatdan sonrakı ağırlaşmaların əlamətlərinə aşağıdakılar aid edilir: qarın boşluğunda mayenin toplanması, formalaşmış infiltratın və absesin olması, nazik bağırsaq mənfəzinin çoxlu miqdarda maye və qaz toplanması hesabına genişlənməsi, peristaltikanın ultrasəs əlamətlərinin olmaması və piylik kisəsində maye yığıntının olması (bu əlamətlər uyğun olaraq 67,4%, 86,4%, 80,1% və 18,4% hallarda qeyd olunmuşdur) [5,9]. Lakin, ədəbiyyat mənbələrinin verdiyi məlumata görə, məhdudlaşmış mayeli törəmələrin (abses, hematoma, biloma, eksudat və transsudat olan boşluqlar) spesifik ultrasəs əlamətləri olmur [6,16,17]. Buna görə də, qarındaxili maye yığıntılarının differensial diaqnostikası üçün USM nəzarəti altında punksiyanın yerinə yetirilməsi və alınan aspirasion materialın növbəti analizinin həyata keçirilməsi vacibdir [20]. Hazırkı dövrdə USM həm də əməliyyatdan sonrakı peritonitlərin də [18] diaqnostikasında istifadə olunur və ədəbiyyat mənbələrinə görə metodun informativliyi 88,7-90,1% təşkil edir [22].

Hazırda erkən bağırsaq keçməzliyinin diaqnostikası məqsədilə ultrasəs müayinəısindən geniş istifadə olunur [5,15]. Ədəbiyyat mənbələrinin verdiyi məlumatlara görə, USM zamanı qeydə alınan simptomlar analoji rentgenoloji simptomların təzahür etməsini 2-3 saat qabaqlayır [16,23]. Bağırsaq keçməzliyinin erkən formalarında ultrasəs müayinəsinin diaqnostik dəyəri şübhəsizdir, lakin, bu üsul paralitik bağırsaq keçməzliyinin əməliyyatdan sonrakı dövrün müstəqil ağırlaşması olduğunu və ya peritonitin nəticəsi kimi meydana çıxdığını differensasiya edə bilmir. Belə vəziyyətlərdə, USM paralitik bağırsaq keçməzliyini və hətta qarın boşluğunda sərbəst mayenin olmasını təsdiqləsə də, peritonit diaqnozunu təsdiq və ya inkar edə bilmir [18, 20]. Ədəbiyyat mənbələrinə görə, əməliyyatdan sonrakı ağırlaşmaların ultrasəs diaqnostikasındakı səhvlər 4,1% hallarda müşahidə olunmuşdur. Bir sıra müəlliflər üsulun çatışmazlığına datçiklə dərinin təmasda olmağını aid edirlər ki, bu da drenaj və sarğıların mövcudluğu ilə əlaqədar həmişə mümkün olmaya bilər [20].

Qarın boşluğunun infiltratı və abseslərinin diaqnostikasında USM ilə əldə edilən məlumatlar qeyri-müəyyən olan hallarda qarın boşluğunun KT müayinəsindən istifadə olunması onların diaqnostikasını yaxşılaşdırır, eləcə də qarın boşluğunda sərbəst mayeni olmasını müəyyənləşdirməyə kömək edir [23,24].

Əməliyyatdan sonrakı peritonitlərdə və qarın boşluğunun abseslərində kompüter tomoqrafiyanın diaqnostik dəqiqliyi 82-100% təşkil edir [12, 20], Lakin bəzi müəlliflərin fikrincə, əməliyyatdan 8 saat sonraya qədər aparılan müayinələr qarın boşluğunun absesi zamanı diaqnozu yalnız 58% hallarda, yayılmış peritonitlərdə isə 42% hallarda dəqiqliklə qoymağa imkan verir ki, bu da onun diaqnostik dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır  [8,21].

Hazırkı dövrdə əməliyyatdan sonrakı intraabdominal ağırlaşmaların ən dürüst diaqnostika metodu laparoskopiya hesab olunur [20]. Bir sıra müəlliflərin fikrincə, etibarlılığına və informativliyinə görə 95-100%-ə çatan videotəftiş, az travma ilə aparılan standart relaparotomiya ilə müqayisə olunandır [5,10]. Lakin, belə bir ideya mövcuddur ki, əməliyyatdan sonrakı dövrdə bağırsaqların əməliyyatdan sonrakı parezi, orqanların topoqrafo-anatomik qarşılıqlı-münasibətinin pozulması və aydın nəzərə çarpan bitişmə prosesləri şəraitində icra olunan laparoskopiyanın imkanları məhduddur  [18], bundan əlavə, sadalanan şərtlər müdaxilə zamanı qarın boşluğu orqanlarının zədələnmə riskini artırır. Belə hallarda, müayinənin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müəyyən texniki manevrlərdən istifadə edilir və “akustik pəncərə” adlanan vissero-parietal bitişmələrdən azad zonaları təyin etmək üçün laparoskopiyadan əvvəl ultrasəs müayinəsi aparılır [19]. Anastomoz tikişlərinin çatışmazlığını və mədə-bağırsaq traktının yuxarı şöbəsinin keçiriciliyinin pozulmasını, mədə-bağırsaq qanaxmalarını aşkar etmək məqsədilə mənfəzdaxili elastik endoskopiya metodundan istifadə olunur [2,21]. Ədəbiyyat mənbələrinin təhlili əməliyyatdan sonrakı ağırlaşmaların diaqnostikasında müasir cərrahiyyənin geniş imkanlarının olduğunu göstərir, lakin, müvcud olan metodlardan heç biri mütləq dəqiq və təkmil hesab oluna bilməz. Buna görə də, təkrar operativ müdaxiləyə göstərişlər meydana çıxmış ağırlaşmanın klinik, laborator, instrumental əlamətlərinin kompleks analizi əsasında müəyyən edilir [8,10,20]. Diaqnostik səhvlər və əməliyyatdan sonrakı ağırlaşmaların gecikmiş diaqnostikası bir çox hallarda instrumental diaqnostika metodlarından kifayət qədər tam istifadə olunmaması, yaxud da belə metodlarla əldə edilmiş məlumatların düzgün qiymətləndidilməməsi ilə əlaqədardır [17,22]. Erkən diaqnostikanın çətinləşməsinə bir çox hallarda taktiki səhvlər və ən mühümü isə ağırlaşmaların cərrahi müdaxilə ilə əlaqədar meydana çıxma imkanını istisna edən müxtəlif səbəblərlə əlaqədar olduğunu izah etməyə cəhd etməklə əməliyyatların gecikdirilməsi səbəb olur [8,23]. Bundan əlavə, bəzi hallarda, müştərək patologiyalar və ağır əməliyyat travmaları zamanı hiperdiaqnostika “lazım olmayan” laparotomiyalara gətirib çıxarır  [8].

Beləliklə, əməliyyatdan sonrakı intraabdominal ağırlaşmaların diaqnostikası-nın çətinliyi, təkrari cərrahi əməliyyatlara dəqiq göstərişlərin olmaması, psixoloji baryerlərin mövcudluğu ona gətirib çıxarır ki, relaparotomiyalar 0,6-17% hallarda əsaslandırılmadan və ya 27-53% hallarda gec həyata keçirilir ki, bu da, yüksək letallıqla müşayiət olunur  [6,21,23].

Bununla əlaqədar olaraq, əməliyyatdan sonrakı intraabdominal ağırlaşmaların aşkar edilməsi üçün lazım olan bütün vasitələrdən tez-tez istifadənin vacibliyi, eləcə də, təkrari cərrahi müdaxilələrə göstərişlərin əsaslandırılması da daxil olmaqla, xəstənin növbəti aparılma taktikası barədə qərar qəbuluna dair fikirlər səslənir [22, 25]. Əməliyyatdan sonrakı dövrün gedişində arzuolunmaz əlamətlərin olması zamanı xəstənin müayinəsinə qarın boşluğunun USM-i və kontrastsız rentgenoloji metodlarla başlamaq təklif olunur. Hesab olunur ki, patoloji dəyişikliklərin dolayı əlamətlərinin olması hallarında diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün növbəti mərhələdə KT də daxil olmaqla, rentgenkontrast şüa diaqnostikası metodlarından, eləcə də, laparoskopiyadan istifadə etmək lazımdır. Vacib məqamlardan biri də instrumental metodlardan dinamikada istifadə olunmasıdır ki, bu da, diaqnostik effektivliyi artırır. Bütün diaqnostik vasitələr kompleksinin istifadə olunması əməliyyatdan sonrakı ağırlaşmaları vaxtında aşkar etməyə və müalicənin nəticələrini yaxşılaşdırmağa imkan verir [12,21,23].

Əvvəl əməliyyat olunmuş xəstələrdə azinvaziv texnologiyaların geniş tətbiqi və endocərrahi müdaxilələrə göstərişlərin genişləndidilməsi diaqnostika və müalicənin nəticələrini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmağa imkan verir. Əməliyyatdan sonrakı dövrdə azinvaziv müdaxilələr əməliyyatdan sonrakı ağırlaşmaların etibarlı erkən diaqnostika və müalicə üsullarından olmaqla, abdominal cərrahiyyədə ağır fəsadların profilaktika və kompleks müalicəsinin harmonik komponentlərindəndir [17,18]. Lakin, əməliyyatdan sonrakı ağırlaşmaların profilaktikasını təmin edəcək cərrahi texnikanın təkmilləşdirilməsinə, yeni dərman və texniki vasitələrin daxil edilməsinə baxmayaraq, relaparotomiyaların sayı nəinki azalmır, hətta artmağa meyllidir. Bu vəziyyəti bəzi müəlliflər cərrahi müdaxilələrin həcminin və mürəkkəbliyinin artması ilə deyil, artıq “ümidsizlik əməliyyatı” hesab edilməyən relaparotomiyaya münasibətin dəyişməsi ilə əlaqələndirirlər [18,22].

Beləliklə, müasir cərrahiyyənin əhəmiyyətli nailiyyətlərinə baxmayaraq, əməliyyatdan sonrakı abdominal ağırlaşmaların diaqnostika və müalicə məsələləri hələ tam həllindən çox uzaqdır. Relaparotomiyalardan sonra letallıq 18,8%-dən 48%-ə, əməliyyatdan sonrakı peritonitlərdə isə hətta 81,3%-ə qədər çatır [10]. Əksər müəlliflər, təkrari əməliyyatların qeyri-qənaətbəxş nəticələrinin səbəbini intraabdominal ağırlaşmaların diaqnostikasındakı səhvlərdə və relaparotomiyaların gec həyata keçirilməsində görürlər [18,19]. Bundan əlavə, intraabdominal ağırlaş-malarfın inkişafı homeostazın pozulması ilə müşayiət olunur və yaranmış patologiyanın operativ korreksiyası bir çox hallarda xəstələrdə yüksək travmatikliyə görə dözülməz olur[21,23]. Buna görə də, əməliyyatdan sonrakı intraabdominal ağırlaşmaların diaqnostikası və müalicəsi üçün əsas parametrlərinə görə əhəmiyyətli dərəcədə aşağı olan cərrahi aqressiyadan və endocərrahi texnologiyadan fəal istifadə olunması əsaslandırılmış və qəbul ediləndir. Ədəbiyyat mənbələrinin təhlili əməliyyatdan sonrakı abdominal ağırlaşmalar inkişaf etdikdə azinvaziv texnologiyalardan istifadənin yüksək effektivliyini təsdiqləyir. Bununla əlaqədar olaraq, müxtəlif azinvaziv texnologiyaların geniş tətbiqi onların istifadəsinə göstəriş və əks-göstərişlərin, əməliyyatdan sonrakı abdominal ağırlaşmaların diaqnostika və müalicəsində azinvaziv və ənənəvi texnologiyaların sinergist istifadəsinə imkan verən taktiki sxem və yanaşmaların elmi əsaslandırmaqla işlənib hazırlamasının vacibliyini diktə edir.

 

ƏDƏBİYYAT -ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

 

1.MəmmədovN.H., Nəsirov M.Y., Şərifov E.Y. Mədə rezeksiyalarından sonra anastomozit və duodenal güdül çatmamazlığı olan xəstələrdə müalicə taktikası  // Sağlamlıq, 2010, №8, s.30-34
2.Афендулов С.А., Журавлев Г.Ю.  Хирургическое лечение язвенной болезни желудка идвенадцатиперстной кишки у женщин. - Москва. - 2001. - 116 с.
3.Бабаджанов Б.Д. Тешаев О.Р., Бекетов Г.И. Новые подходы к лечению послеоперационныхперитонитов/ // Вестн.хирургии. - 2002. -№4 -С. 25-28
4.Nəsirov M.Y., Məmmədov N.H., E.Y.Şərifov. Mədə rezeksiyalarından sonrakı erkən dövrdə motor-evakuator pozğunluğun səbəbləri və profilaktikasına dair // Cərrahiyyə, 2011, №1, s.88-93
5.Бабаев Ф.А. Диагностика, лечение и профилактика осложнений послеопераций на желчных путях и поджелудочной железе: Автореф. дис. ...д-ра мед. наук / - Москва. - 2006. - С. 13
6.Aртемьева Н.Н., Напалков П.Н. Причины релапаротомий после операций на желчныхпутях при их неопухолевых поражениях / // Вестник хирургии. - 1986. - №10. - С. 104-108.
7.Асомов Х.Х., Рискиев У.Р.  Диагностика и хирургическое лечение раннихпослеоперационных внутрибрюшных осложнений // Вестник экстренной медицины. - 2010. - № 4. - С. 90-93
8.Aфендулов С.А., Краснолуцкий Н.А., Журавлев Г.Ю. Повторные лапароскопические операции в леченииосложнений после традиционных и лапароскопических вмешательств //Эндоскопическая хирургия. - 2001. - № 1. - С. 8-10.
9.Бебуришвили А.Г., Михин И.В., Воробьев А.А. Выполнение лапароскопических вмешательств у ранее оперированных больных // Эндоскопическая хирургия. - 2009. - №1. - С. 204- 205.
10.Покровский Е.Ж. Возможности видеолапароскопической санации брюшной полости при вторичном распространенном перитоните // Эндоскопическая хирургия. - 2010. - № 1. - С. 13-15.
11.Бебуришвили А.Г., Акинчиц А.Н.  Роль эндоскопии в дифференциальной диагностикеи лечении послеоперационного гастростаза // Волгоградская медицинская академия. - Волгоград,2001. - 4 с.
12.Берелавичус СВ. Лапароскопическая диагностика и лечение остройспаечной кишечной непроходимости //Эндоскопическая хирургия. - 2002. - № 5. - С. 47-49.
13.Благитко Е.М., Добров СД. Энтеральное питание больных с эвакуаторнымирасстройствами желудочно-кишечного тракта / - Барнаул. - 1991. - С. 62-64
14.Воробьев А.А., Бебуришвили А.Г. Хирургическая анатомия оперированного живота илапароскопическая хирургия спаек. - Волгоград: Издатель. - 2001. - 240 с.
15.Piraka C.  EUS-guided transesophageal, transgastric, and transcolonic drainage ofintra-abdominal fluid collections and abscesses // GastrointestEndosc. - 2009. - 70. - P. 786-792.
16.Беребицкий С.С., Николашин В.А. Диагностическая ценность телелапароскопиивнутрибрюшных осложнений после традиционных операций // Эндоскопическая хирургия. -2001.-№ 1-С. 28-30.
17.Дуданов И.П., Соболев В.Е. Диагностическая и лечебная лапароскопия в раннемпослеоперационном периоде //Эндоскопическая хирургия. - 2004. - № 1. - С. 50
18.Geis W.P., Kim H.C. Use of laparoscopy in the diagnosis and treatment of patients withsurgical abdomial sepsis // Surg.Endoscopy. - 1999. -№ 9 . - P . 178-182
19.Hyman N.H. Managing anastomotic leaks from intestinal anastomoses // Surgeon. - 2009. - P. 31-35.
20.Cartanese C. Role of laparoscopy in acute obstruction of small bowel: personalexperience and analysis of the literature // Chir. Ital.2009. - Vol. 61, № 1. - P. 391-6.
21.Гальперин Э.И., Кузовлев Н.Ф., Чевокин А.Ю. Лечение повреждений внепеченочных желчных протоков при лапароскопической холецистэктомии // Хирургия. - 2001. - № 1. - С. 51-53
22.Unalp R.H. Urgent abdominal re exploration // World J. Emerg.Surg.-2006.-№i. p.10-16.
23.Wang Q.Laparoscopic management of recurrent adhesive small-bowel obstruction:Long-term follow-up // Surg. Today. 2009. - Vol. 39,№ 6. - P. 93-99.
24.Шарифов Э.Я, Мамедов Н.Г. Комплексная профилактика ранних постгастрорезекционных осложнений и краткая характеристика их результатов // Украинский хирургический журнал, 2012, №2, с. 74-78
25.Шарифов Э.Я., Шафиев И.А. Результаты профилактики ранних постгастрорезекционных осложнений / Актуальные вопросы оперативной хирургии и клинической анатомии.Материалы Международной научно-практической конференции, посвященной 50-летию кафедры оперативной хирургии и топографической анатомии. Респ. Беларусь, г. Гродно, 2011. с.243-246