XOLEDOXOLİTİAZIN MÜALİCƏSİNƏ MÜASİR BAXIŞ

15-11-2022

Məqalədə xoledoxolitiazlı xəstələrdə endoskopik əməliyyatın aparılması haqqında ədəbiyyatda verilmiş məlumatlar təhlil edilmişdir. Endoskopik metodların xoledoxolitiaz xəstəliyinin müalicəsində mütərəqqi metod kimi qiymətləndirilmiş onların xəstənin vəziyyətindən, konklomeratın xoledoxda yerləşməsindən asılı olaraq müalicə taktikasının vacibliyi vurğulanmışdır.

Endoskopik metodlardan istifadə etdikdə əməliyyatın nəticələrinin cərrahın hazırlıq səviyyəsindən asılı olması diqqətə çatdırılmışdır.

Açar sözlər: Xoledoxolitiaz, papillosfinkterektomiya, vidioendoskopik cərrahiyyə.

Öd daşı xəstəliyi müasir zamanın xəstəliyi olub əhali arasında geniş yayılmışdır.

Şəkərli diabet və ürək damar sistemi xəstəliklərindən sonra 3-cü yerdə duran öd daşı xəstəliyi və onun fəsadları, xüsusilə xoledoxolitiaz cərrahi əməliyyat vasitəsilə tənzim olunur.

Son illərin statistikası göstərir ki, öd kisəsi və öd çıxarıcı yolların xəstəlikləri hər ildə 2 dəfəyə yaxın artır və onların arasında cavan yaşlı xəstələr daha çox təsadüf edir (1,2,3,4).

Р.А.Плюсны и др. (2019) 185 nəfər xoledoxolitiaz diaqnozu ilə cərrahi əməliyyat apardığı xəstələrin təxminən 15%-i 18-25 yaşında olmuşdur (1).

В.В.Хацико и др. (2020) şəxsi müşahidəsi və dünya alimlərinin verdikləri məlumata əsaslanaraq qeyd edir ki, öd kisəsi və öd yolları xəstəlikləri münasibətilə aparılan cərrahi əməliyyatlar say etibarı ilə qarın boşluğunun cərrahi xəstəliklərinin ön sırasında durur(2).

Adı çəkilən xəstəliyin diaqnostikasında və müalicəsində tətbiq olunan yeni texnologiyalara baxmayaraq öd daşı xəstəliyinin müalicəsində istənilən nəticə əldə edilməmişdir. Onun bir sıra aspektləri o cümlədən xoledoxolitiazlı xəstələrdə cərrahi əməliyyatın seçilməsi, onun hansının səmərəli cərrahi əməliyyat olması bu gündə müzakirə olunmaqdadır (5,6,7,8).

Ədəbiyyat materiallarının təhlilindən aydın görünür ki, xoledoxolitiazlı xəstələrdə aparılan təcili cərrahi əməliyyatlar əksər hallarda nəticə vermədiyindən cərrahlar az travmatik metodların axtarışına xüsusi diqqət yetirmişlər.

Müasir cərrahiyyə arsenalında xoledoxolitiazın müalicəsində çox saylı müalicə vasitələri mövcuddur və onlar müxtəlif klinikalarda etibarlı müalicə vasitəsi kimi geniş istifadə edilir. Lakin bizim müasirlərimiz xoledoxolitiazın müalicəsində kiçik invaziv metodlara, vidioendoskopik cərrahiyyə böyük üstünlük verirlər (9,10,11).

М.П.Королев с соавт., (2012) verdiyi məlumatda kiçik invaziv cərrahiyyənin tətbiqi sayəsində xoledoxolitiazlı xəstələrdə əməliyyatdan sonra baş verə biləcək fəsadların 17-31%-dən 2,9-13,3%-ə endiyini göstərir (12). Buradan göründüyü kimi kiçik invaziv cərrahi əməliyyat baş verə biləcək fəsadları kəskin şəkildə 5,8 dəfə azaldır. Kiçik kəsiklə qarın boşluğuna girərək endoskopik yolla daşın xoledoxdan çıxarılmasının daha səmərəli müalicə vasitəsi olmasını qəbul edən əksər cərrahlar vidioendoskopik cərrahiyyəni ən müasir müalicə metodu kimi qiymətləndirib “qızıl standart” hesab edirlər (13,14,15).

Endoskopik cərrahlığın inkişafı ilə bağlı olaraq bu gün xoledoxolitiazın müalicə arsenalına çox saylı cərrahi metodlar (endoskopik papillosfinkterotomiya, litotripsiya, konklomeratların ekstraksiyası, xoledoxolitotomiya) daxil olmuş və onlar kliniki praktikada geniş yer almışlar. Bu əməliyyatların əas məqsədi xoledoxda olan və tıxac yaradan konklomeratın onikibarmaq bağırsağa ötürməklə öd axımını bərpa etməkdir.      

Bununla bağlı olaraq cərrahların əsas müzakirə obyekti xoledoxda tıxac yaratmış və ya yaradabiləcək konklomeratın onikibarmaq bağırsağa düşmə ehtimalı cərrahların əsas müzakirə obyekti olmuşdur.

Şəxsi müşahidələrinə əsaslanan bir çox cərrahlar ümumi öd axarının sanasiyası zamanı papillotomiyanın yüksək nəticə verən yeganə metod olduğunu təsdiq etmişlər (16).

Lakin bütün bu müsbət keyfiyyətlərlə yanaşı sadalanan müalicə vasitələrinin də özünə məxsus problemləri vardır. Ona görə də bu problemlərin həlli və bununlada cərrahi əməliyyatların nəticələrinin yaxşılaşdırması müasir cərrahiyyənin prioritet sahəsi hesab olunur. Bu gün bir çox elmi tədqiqat işləri vardır ki, onlar xoledoxolitiazın cərrahi müalicəsi zamanı və ondan sonrakı dövrdə inkişaf edə biləcək fəsadların profilaktikasının təşkilinə yönəlmişdir (17,18).

Xoledoxolitiazın müalicəsində geniş istifadə olunan metodlardan biri də endoskopik papillosfinkterotomiyadır. Əksər cərrahlar endoskopik papillosfinkterotemiyanı xoledoxolitiazın əsas cərrahi müalicə üsulu hesab edirlər (19,1).

Ю.И.Галмигер, М.В.Хурсталева (2001) verdiyi məlumata görə papillosfinkterotemiya ilk dəfə 1973-cü ildə Almaniyada L.Demlinq və M.Classen tərəfindıən icra edilmiş, bu əməliyyat transduodenal əməliyyatın alternativi kimi dəyərləndirilərək xoledoxolitiazın müalicəsində geniş tətbiq edilmişdir (1,20,21,9,22).

Papillotomiyadan sonrakı dövrdə vacib olan məsələ xoledoxda olan konklomeratın onikibarmaq bağırsağa transformassiyasıdır ki, bu məsələ cərrahlar arasında bitib tükənməyən müzakirə obyektinə çevrilmişdir. Bu müzakirə obyektinin əsas vacib elementləri daşın ölçüləri və papillada aparılan kəsiyin uzunluğudur. Bir sıra cərrahlar (23,24) kliniki müşahidələrə əsaslanaraq papillotomiyadan sonra xoledoxda 10 mm-ə qədər olan konkromeratın 12 barmaq bağırsağa sərbəst olaraq düşməsini qeyd edirlər. Digər qrup cərrahlar isə xoledoxda yerləşmiş və ölçüsü 35 mm-ə bərabər olan konkromeratların da onikibarmaq bağırsağa sərbəst olaraq düşməsini bəyan etmişlər (25). Lakin aparılan kliniki təhlillər göstərmişdir ki, daşın və ya konkromeratların xoledoxdan düşməsi bütün xəstələrdə müşahidə olunmur.

В.П.Константинов с соавт (2018) şəxsi müşahidələri əsasında müəyyən etmişdir ki, daşların xoledoxdan onikibarmaq bağırsağa düşməsi daşın yerləşməsindən, formasından və ölçülərindən asılı olaraq xəstələrin 12-78%-də baş verir[26].

С.А.Бекбадов с соавт., (2013) hesab edir ki, xəstələrdə çox saylı kiçik ölçülü diametri 5-8 mm olan konkromeratlar olduqda endoskopik papillosfiktor-ektomiya ehtiyac yoxdur. Onların fikirincə belə hallarda xoledoxda olan daşları ekstraksiyanı endoskopik balonulu kateterlə icra etmək daha məqsədəuyğundur (27).

Endoskopik papillosfinkterektomiya dövrün papulyar əməliyyatı kimi xoledoxolitiaz diaqnozu qoyulmuş xəstələrin əsas müalicə vasitəsi olmuşdur.

Lakin göstərilən müvəffəqiyyətlərlə yanaşı hər bir cərrahi əməliyyatda olduğu kimi endoskopik papillosfinkterektomiyanın səmərəliliyinə neqativ təsir göstərən halların mövcud olması haqqında ədəbiyyatda müəyyən məlumatlar toplanmışdır.Xüsusilə bu əməliyyatın tətbiqi artması baş vermiş fəsadları daha da reallaşdırmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, endoskopik papillosfinktorektomiyadan sonra xəstələrin 5-18%-də baş vermiş fəsadlar təkrar cərrahi əməliyyatın aparılmasını tələb edir (27,6,28,29)

Ədəbiyyatda verilən bu fəsadları aşağıdakı şəkildə formalaşdırmaq daha düzgün olardı.

1.Papillotomiya kəsiyindən əmələ gələn qanaxma.
2.Papilyar divertikulların əmələ gəlməsi
3.Ümumi öd axarının distal hissəsinin stenozu
4.Əməliyyatdan sonra pankreatitin inkişafı.
5.Onikibarmaq bağırsağın arxa divarının perforasiyası
6.Kəskin irinli xolangitin inkişafı.
7.Xoledoxda yenidən formalaşan daşın çapıq toxumasından yuxarıda yerləşməsi.
8.Papillosfinkterektomiya zamanı açılan dəliklə xoledoxda olan konkromerata uyğun olmaması.

Qeyd olunan fəsadların baş verməsi əsasən cərrahların hazırlıq səviyyəsindən asılı olaraq müxtəlif faiz göstəricisinə malikdir.

Alınmış pozitiv nəticələrə baxmayaraq bir çox cərrahlar sfinktor aparatının endoskopik dağıdılmasına müsbət hal kimi baxmırlar. Onların fikirincə bu əməliyyatın icrası öd kisəsi və öd çıxarıcı yollarla onikibarmaq bağırsaq arasında olan fizioloji tarazlığı pozmaqla gələcək fəsadların inkişafının təkanverici amilinə çevrilirlər.

В.П.Константинов с соавт (2018) hesab edir ki, bağırsaq möhtəviyyatının reflyuksu öd yollarından ödü infeksiyalaşdırır və bununlada xolangitin inkişafına real şərait yaradır (26).

M.Kahaleh, Freeman M., (2012) residivləşmiş pankreatitin inkişafında da onikibarmaq bağırsaqla öd kisəsi arasında yaranmış fizioloji tarazlığın pozulmasının aparıcı rol oynadığını göstərirlər (36).

Məlumdur ki, qaraciyərdə baş vermiş funksional və morfoloji dəyişikliklərə pankreatitin qoşulması xəstənin vəziyyətini ağırlaşdırıcı amil kimi dəyərləndirilir və ölüm şansını reallaşdırır.

Bəzi cərrahlar hesab edirlər ki, endoskopik papillosfinktertomiyadan sonra keçən uzun müddət ərzində öd yollarının selikli qişasında bəd xassəli törəmələrin inkişaf ehtimalı yüksəlir (38).

Zaman keçdikcə endoskopik cərrahiyyə kliniki praktikada daha geniş yer aldı. Bununla bağlı olaraq xoledoxolitiyazın müalicəsində endoskopik metod əsasında yeni metodlar təşəkkül tapdı. Bununla da xoledoxolitiaz xəstəliyinin müalicə arsenalı daha da genişləndi (35,40). Bunların sırasında endoskopiksfinktortomiya əməliyyatına alternativ olaraq öddisifinktorunun endoskopik dilatasiya metodu daha çox cərrahlar tərəfindən mütərəqqi metod kimi qəbul edildi.

В.П.Константив с соавт (2018) (26) verdiyi məlumata əsasən ilk dəfə 1983-cü ildə M.Staritz endoskopik olaraq öddi sfinktorunu balon vasitəsilə dilatasiya edərək xoledoxda olan daşı onikibarmaq bağırsağa ötürə bilmişdir.

Zaman keçdikcə bu metodun tətbiqi haqqında ədəbiyyata daha çox məlumat dolmuş və bu məlumatların təhlili belə bir qənaətə gəlməyə imkan vermişdir ki, öddi sfinktorunun endoskopik olaraq balon vasitəsilə genişləndirilməsi daha mükəmməl müalicə vasitəsidir.

Sfinktertomiyadan fərqli olaraq əməliyyatdan sonrakı dövrdə fəsadlaşma yox dərəcəsinə qədər azalır.

Lakin kliniki müşahidələrin nəticəsi göstərmişdir ki, balonla dilatasiyanın mütərəqqi metod olmasına baxmayaraq onun tətbiqini məhdudlaşdıran bir çox amillər vardır. Bu amillər sırasında daşın diametrinin böyük, sayının çox olması daha önəmli yer alır.

Bir sıra cərrahlar rentgenskopiya və ya xoledoskopiya edərək axar genişləndirib alət vasitəsilə, daşın çıxarılmasını daha əlverişli metod hesab edirlər.

Əməliyyat xoledoxda drenaj borunun saxlanılması ilə başa çatdırılır və xoledoxun keçiriciliyi isə xolangioqrafiya və ya endoskopik xoledoxoskopiya vasitəsilə müəyyənləşdirilir.

Bu metod mütərəqqi və texniki cəhətdən asan icra olunan metod kimi dəyərləndirilsədə bir sıra amillər vardır ki, onun tətbiqinə müəyyən məhdudiyyət qoyur.

Kliniki müşahidələrin əsasında müəyyən edilmişdir ki, xoledoxda olan konkromeratın diametri 1 sm-dən çox olanda onun çıxarılması mümkün olmur.

Xoledoxda daşların sayı iki və ondan çox olan hallarda axarı drenləşdirməklə daşın alət vasitəsilə çıxarılması əməliyyatının icrasını məhdudlaşdırır.

Bu qism fəsadlar xəstələrin əməliyyatdan sonrakı vəziyyətini ağırlaşdırıcı amil kimi qiymətləndirirlər və qaraciyər çatmamazlığına səbəb olmaqla ölüm .şansını yüksəldirlər.

Б.Д.Бобоев (2012) və digər cərrahlar hesab edirlər ki, yuxarıda göstərilən fəsadların üzündən bilyar sistemin endoskopik sanasiyasının icrası 8-20% azalmışdır (27,30).

Endoskopik papillosfinkterektomiya əməliyyatından sonra inkişaf edən qaraciyər çatmamazlığı ağır fəsadlar qrupuna aid edildiyindən onun səbəblərinin araşdırılması cərrahların qarşısında duran vacib məsələlərdən biri olmuşdur.

Müəyyən edilmişdir ki, cərrahi əməliyyatdan sonra qaraciyər çatmamazlığının əsas səbəblərindən biri öd kisəsinin uzun müddət hipertenziv vəziyyətində olmasıdır.

Bu problemin həlli üçün cərrahlar öd kisəsinin dekompresiyasını apardıqdan sonra endoskopik papillosfinkterektomiya əməliyyatının icrasını tövsiyyə etmişlər.

Bununla bağlı olaraq aparılan elmi axtarışların sayəsində əldə edilmiş yeni texnologiyaların tətbiqi nəinki öd kisəsinin dekompresiyasını eyni zamanda litoekstrasiyasının icrasını mümkün etmiş və onun əhəmiyyətini sübuta yetirmişdir (26).

Endoskopik sfinkterektomiyadan sonra baş vermiş fəsadları nəzərə alaraq retroqrad endoskopiya metodu işlənib hazırlanmışdır. Dəridən qaraciyərə, oradan xoledoxa keçmək imkanı olan bu metodun vasitəsilə sfinkterotomiya olunmadan xoledoxda olan konkromeratı çıxarmaq mümkündür.

Bir çox cərrahların (31,32,10) fikirincə retroqrad endoskopiya öd kisəsinin kompresiyası ilə xoledoxolitiazın müştərək keçdiyi xəstələrdə daha yaxşı nəticə verir.

Eyni zamanda digər əməliyyatlardan fərqli olaraq retroqrad endoskopiya xoledoxda iri, xırda və çoxsaylı daşlar olduqda belə müvəffəqiyyətlə tətbiq oluna bilir.

А.М.Хаджибаев с соавт (2010), Б.Д.Бобоев (2012) Юсиф-Заде (2012) hesab edirlər ki, retroqrad endoskopiyanın nəticəsi onu icra edən cərrahın səriştəsindən və personalın hazırlığından asılıdır (33,30,34).

Beləliklə aparılan elmi axtarışların sayəsində əldə edilmiş yeni texnologiyaların tətbiqi nəinki, öd kisəsinin dekompresiyasına eyni zamanda litoekstrasiyasının icrasını mümkün etmiş və onun əhəmiyyətini sübuta yetirmişdir.

Bütün mütərəqqi metodlar kimi dəri və qaraciyərdən keçən endoskopik metodla aparılan xolangiyastomiyanın icrasının bir sıra çətinlikləri vardır (35,37).

Ədəbiyyatda verilən məlumatlar əsasında bu çətinlikləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmışıq.

1.Qaraciyərdaxili öd axarlarının həddən artıq qıvrım olması
2.Qaraciyərdaxili öd axarlarının divarının həddən artıq qalınlaşması və elastikliyinin itirməsi.
3.Qarın boşluğunda qanaxmanın baş verməsi.
4.Ödün axması
5.Xolangit

Nəzərə alsaq ki, əksər hallarda xoledoxda qalan daşların diametri 1 sm-dən böyükdür və sayları 2 və ondan çoxdur, onda bu metodun məhdud tətbiqi haqqında irəli sürülən fikirlərin reallığına şübhə qalmır.

Digər tərəfdən kliniki müşahidələrin nəticəsi göstərmişdir ki, xoledoxda konkromeratlar standart yerləşməmişdir. İri və həmdə çoxsaylı konkromeratların ensiz anormal axarda yerləşməsi, onların ətrafında və xüsusilədə hepatoduodenal bağda çapıq və infiltrativ toxumanın olması da xoledoxdan alət vasitəsilə daşın çıxarılmasını mümkünsüz edir.

Kliniki müşahidələr göstərmişdir ki, xoledoxda daşların ölçüləri və onların yerləşməsi də müxtəlif olur.

М.В.Хрусталева, М.А.Дехтияр (2015) xoledoxolitiaz diaqnozu qoyulmuş 322 nəfər xəstədə apardığı təhlildən aşağıdakı nəticələr almışdır (6).

1.154 nəfər (47,8%) xəstədə konkromeratın iri həcmli olmuşdur.

2.135 nəfər (41,9%) xəstədə konkromerat onikibarmaq bağırsağın böyük məməciyinin ətrafında yerləşmişdir.

3.15 nəfər (4,6%) xəstədə ümumi öd axarının distal hissəsində stenozun olması müəyyən edilmişdir.

4.18 nəfər (5,6%) xəstədə isə öd axarının distal hissəsində çapıq strukturu aşkar edilmişdir.

Konkromeratın yerləşmə sahəsi də əməliyyatın uğurlu nəticələnməsinin əsas şərtidir. Klinik müşahidələr göstərmişdir ki, onikibarmaq bağırsağın böyük məməciyi divertikul sahəsinə yaxın olduqca əməliyyatın icrası müşkülləşir. М.В.Хрусталева, М.А.Дехтияр (2015) hesab edir ki, onikibarmaq bağırsağın böyük məməciyi divertikulun kənarında və ya ortasında olduqda məməciyə kaniyulanın salınması və bununlada əməliyyatın uğurlu keçməsi endoskopistin təcrübəsindən asılıdır.

Son illərdə ümumi öd axacağına kanyula salmaq üçün kateter papilatomdan istifadə edilir. Əməliyyat texnikasının icrasını əhəmiyyətli dərəcədə yüngülləşdirən bu alətdən istifadə etməklə uğurlu nəticələr almışlar.

Beləliklə müasir cərrahlıq xoledoxolitiyaz zamanı konkromeratın sayından, ölçüsündən, yerləşməsindən, xoledoxun vəziyyətindən asılı olaraq cərrahi əməliyyatın seçilməsinə üstünlük verir. Bütün bu metodların əsasını laproskopiya təşkil etdiyindən ona verilən dəyərlə bərabər onun icrasına əks göstərişlərdə müəyyən edilmişdir.

В.П.Константинов və həmkarları (26) bu əks göstərişləri aşağıdakı qaydada  formalaşdırmışdır.

1.Ümumi öd axarının nəzərəçarpacaq dərəcədə genişlənməsi və onun daxilində konkromeratlarla tıxacın yaranması.

2.Genişlənməmiş və ya mülayim şəkildə genişlənmiş ümumi öd axarında çoxsaylı xırda konkromeratların yerləşməsi.

Laproskopik cərrahiyyənin yeni və olduğu qədər mütərəqqi texnologiya olmasına baxmayaraq mürəkkəb formalı xoledoxolitiyaz zamanı ənənəvi metoda daha çox üstünlük verirlər (41,42).

Beləliklə son illərin təcrübəsi göstərir ki, xoledoxolitiazlı xəstələrdə cərrahi əməliyyat apararkən cərrah bu məqsədlə istifadə olunan bütün metodları-ənənəvi metodun tutmuş endoskopik sfinkterotomiyanı və onun bütün variantlarını yüksək səviyyədə icra etmək imkanına malik olmalıdır.

Əməliyyat növünü seçərkən xəstənin ümumi vəziyyətini, xoledoxun vəziyyətini, daşın yerləşməsini və ölçülərini nəzərə almalıdır.

 

ƏDƏBİYYAT - ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

 1.Плюсин Р.А., Снигирев А.Ю., Алексеев Н.А. и др., Опыт эндоскопического лечения пациентов с желчно – каменной болезнью, осложенный патологий внепечочных желчных протоков в городе Новокузнецке. // Медицина в Кузбасе 2019 Т18 №3 с 15-19.
2.Хацико В.В., Мамисашвили З.С. Косе Д.М. и др. Современные тенденции диагностики холедохолитиаза // Вестник гигиены и эпидемиологии 2020. Том 24. №3 с. 356-360.
3.Aiura K., Kitagawa Y. Current status of endoscopic papillary balloon dilation for the treatment of bile duct stones / J. Hepatobiliary Pancreat Sci. – 2011 – Vol. 18, №3 – P. 339-345.
4.Zheng M., Cai W. Qin M. Combined Laparoscopic and Endoscopic treatment for Mirizzi Syndrome // Hepato-Gastroenterology. – 2011. – Vol.58, №109. – P. 1099-1105.
5.Ардасенов Т.Б., Будзинский С.А., Панков А.Г., Бачурин А.Н., Шаповальянц С.Г. Особенности хирургического лечения сложных форм холедохолитиаза. Анналы хирургической гепатологии. 2013; Т. 18 (1): 23-28.
6.Хрусталева М.В., Дехтяр М.А. Эндоскопические транспапиллярные методы лечения холедохолитиаза // Анналы хирургической гепатологии 2015. Том 20 №4 с. 74-80.
7.Алексеев Н.А. Одноэтапиая тактика лечения больных желчнокаменной болезнью, осложненной патологией внепеченочных желчных протоков: автореф. дис. канд. мед. наук. Томск: СибГМУ. 2016. 22 с.
8.Бебуришвили А.Г., Папип С.И., Нестеров С.С., Пузикова А.В. Холецистостомия при остром холецистите // Хирургия жур. им. Н.И. Пирагова 2020 №6. с. 44-48.
9.Загидуллина Г.Т., Курбангалеев А.И. Лечение холедохолитиаза и его осложнений с использованием эндохирургических технологий // Практическая медицина. 2016. №4-1 (96). с. 82-89.
10.Шаповалянц С.Г., Ардасенов Т.Б., Феодров Е.Д. и др., Хирургическая тактика лечения холедохолитиаза, осложенного механической желтухой, у больных с измененной анатомией билиодуоденальной области. Хирургия 2011; №10. с. 35-38.
11.Алиев Ю.Г. Мининвазивные вмешательства в хирургическом лечении осложенной желчнокаменной болезни. Хирургия 2013. №5 с. 73-75.
12.Королев М.П., Федотов Л.Е., Хусейнов Г.А. Холедохолитиаз в нестандартных ситуациях: возможности комбинированных методов малоинвазивного вмешательства // Вестник хирургии имени И.И. Грекова. – 2012. –Т. 17 (4). – с. 74-78.
13.Ступин В.А. Лечение нарушений функции печени у больных с механической желтухой доброкачественного генеза // Клин. медицина. – 2013. - №11. – с. 53-56.
14.Стручков, Курманбаев Ю.В., Надточий А.А. Сравнительный анализ эффэктивности традиционных и миниинвазивных методов лечения пациентов с холестазом доброкачественной этиологии осложенным механической желтухой гепатологии. Анналы хирург. 2015. Т.4. с. 39-44.
15.Габриэль С.А., Дынько В.Ю., Гольфанд В.В. и др. Эндоскопические чреспапиллярные вмешательства в диагностике и лечении холедохолитиаза // Фундаментальные исследования. – 2012. - №2. – с. 276-282.
16.Батиг Е.В., Гольцов В.Р., Савелло В.Е., Перунова Д.Н. Особенности лечения холедохолитиаза при остром билиарном панкреатите // Сетевое электронное научное издание www. medline.ru // Хирургия - 2015 - T. 16. – C. 79 (cтр. 885-903).
17.Багненко С.Ф., Кабанов М.Ю., Яковлева Д.М. и др. Оптимизация тактики лечения больных желчнокаменной болезнью, осложенной холедохолитиазом // Вестник Российской военно-медицинской академии. – 2011. - №3 (35). – с. 35-42.
18.Сайфутдинов И.М., Славин Л.Е. Профилактические и лечебные мероприятия, направленные на снижение транспапиллярных осложнений // Практическая иедицина. – 2015. - №6 (91) – с. 29-33.
19.Бебуришвили А.Г., Зюбина Е.Н., Мандриков В.В. с соавт., Тактические вопросы лечения больных с резидуальным и рецидивным холедохолитиазом // Вестник Волг. ГМУ. 2012. 44 (4) с 100-104.
20.Галлингер Ю.И., Хрусталева М.В. Эндоскопическая ретроградная механическая литотрипсия при холедохолитиазе М. 2001. 143 С.
21.Ардасенов, Т.Б.Будзинский С.А., Никонов А.А. Возможности эндоскопических вмешательств в лечении сложных форм холедохолитиаза // Вестн. РГМУ. – 2010. - №6. – С. 77-80.
22.T. Itoi Transnasal endoscopic biliary drainage as a rescue management for the treatment of acute cholangitis / // World. J. Gatrointest Endosc. – 2010. – Vol. 2, №2. P. 50-53.
23.Щаповалянц С.Г., Ардасенов Т.Б., Паньков А.Г. и др. Сложный случай холедохолитиаза-результат запоздалого хирургическо лечения желчнокаменной болезни // Российский журнал гастроэнтерологии, гепатологии, колопроктологии. – 2013. – Т. 23 (4). – с. 15-21.
24.Кашаева, М.Д. Лечебная тактика при механической желтухе неопухолевой этиологии, осложенной острым гнойным холангитом // Вестн. Новгородского гос. ун-та. – 2013. – Т.71, №1. – с. 37-41.
25.Мерзкин Н.В. Методы лечение холедохолитиаза Бюл. сибирской медицины 2015 Т. 14. №4. с. 99-109.
26.lКонстантинов В.П., Гацко Д.В., Русанов Д.С. Современный подход к лечению холедохолитиаза // Медицина: Теория и практика 2018 том 3. №3. с 27-33.
27.Бекбауов С.А., Котовский А.Е., Глебов К.Г. Эндоскопические транспапиллярные вмешательства в лечении больных с синдромом механической желтухи. Эндоскопическая хирургия. 2013; №4: 81-86.
28.Будзинский С.А. Современные подходы к лечению осложенни эндоскопических транспапилярных вмещательств / Сборник материалов VI Всероссийкой конференции «Современные вазможности эндоскопии в диагностике и лечении взрослых и детей. СПБ 2015 с 185-187.Anderson M.A., Fisher L.,Jain R. et al. Complications of ERCP. ASGE Standards of Practice Committee // Gastrointest. Endosc. – 2012. – Vol. 75 (3). – P. 467-473.
29.Бобоев Б.Д. Результаты одномоментного лапароскопического лечения больных холецистохоледохолитиазом. // Анналы хирургической гепатологии. 2012; Т 17 (4) 80-84.
30.Ильченко, А.А. Мечетина Т.А. Диагностика и лечение синдрома избыточного бактериального роста в тонкой кишке // Эксперим. и. клин. гастроэнтерология. – 2010. - №3. – с. 99-106.
31.Габриэль, С.А. Оноприев В.И. Современные малоинвазивные вмешательства в лечении больных с холедохолитиазом // Кубанский науч. мед. вестн. – 2012. – Т. 133, №4. – с. 29-37.
32.Хаджибаев А.М. Алиджонов Ф.Б., Ходжиев Ф.Б. Результаты хирургической коррекции желчнокаменной болезни, осложненной холецистобилярным свишем // Анналы хирурги и гепатологии 2010 №2 с 19-22.
33.Юсиф-Заде,К.Р. Эффективность использования эндоскопической ретроградной холангиопанкреатографии и папиллос-финктеротомии при лечении заболеваний билиарной системы // Новости хирургии. – 2012. – Т. 20, - №5. – с. 128-131.
34.Fujimoto T. Long-term outcome of endoscopic papillotomy for choledocholithiasis with cholecysto-lithiasis // Dig Endosc. – 2010. – Vol. 22, №2. – P. 95-100.
35.Kahaleh M., Freeman M. Prevention and management of post-endoscopic retrograde cholangiopancreatography complications // Clin. Endosc. – 2012. – Vol. 45. – P. 305-312.
36.Neng-Ping Li, Jiang-Qi Liu, Zhi-Qiang Zhou et al. Ampulla dilation with differentsized balloon store move common bile duct stones // World J. Gastroenterol. – 2013. – Vol. 19 (6). – P. 903-908.
37.Dumonceau J.M., Andriulli A., Deviere J. et al. European Society of Gastrointestinal Endoscopy (ESGE) Guideline: prophylaxis of post-ERCP pancreatitis // Endoscopy. – 2010. – Vol. 42 (6). – P. 503-515.
38.Borzellino G., Rodella L., Saladino E., et al. Treatment for retained common bile duct stones during laparoscopic cholecystectomy: the rendezvous technique. // Arch. Surg. 2010; 145 (12): P. 1145-1149.
39.El-Geidie A.A. Is the use of T-tube necessary after laparoscopic choledochotomy? // J. Gastrointest. Surg. 2010; 14 (5): 844-848.
40.Карпов О.Э., Ветшев П.С., Бруслик С.В. и др., Сочетанное применение ретроградного и антеградного доступов при сложном холедохолитиазе. // Анналы хирургической гепатологии 2013. Т. 18. (1) с. 59-62.
41.Ступин В.А., Басараболиева Ж.В., Агапов М.А. Результаты комбинированного лечения больных с механической желтухой дбракачественного генеза. // Хирургия 2012 №7. с 75-79.