İKITƏRƏFİ MƏRCANVARİ VƏ ÇOXLU NEFROLİTİAZIN AÇIQ CƏRRAHİ MÜALİCƏSİNİN YAXIN NƏTİCƏLƏRİ İKITƏRƏFİ MƏRCANVARİ VƏ ÇOXLU NEFROLİTİAZIN AÇIQ CƏRRAHİ MÜALİCƏSİNİN YAXIN NƏTİCƏLƏRİ

04-11-2022

Xülasə: İşin məqsədi İkitərəfli  mərcanvari və coxlu nefrolitiazın (MÇN) açıq cərrahi müalicəsi zamanı  və əməliyyatdan sonrakı yaxın  dövrdə baş verən fəsadları öyrənməklə əməliyyatın effektivliyini  qiymətləndirmək .

Material və metod. Təqdim  olunan işdə 2005-2021-ci illər ərzində  Azərbaycan Tibb Univеrsitеtinin      Urоlоgiya kafеdrasının  bazasında  ikitərəfli MCN olan  280 nəfər xəstədə acıq cərrahi müalicənin  yaxın nəticələri araşdırılmışdır.

Tədqiqatın müzakirəsi. Bütün xəstələrdə müalicə açıq cərrahi üsulla aparəlmışdır. Araşdırmalardan məlum olmuşdur ki, məlum təsnifat üzrə 4 qrupüzrə bölünmüş 280 nəfər xəstənin cərrahi müalicəsi zamanı 45 (16,0±2,2%) nəfərində əməliyyat zamanı qanqaxma,  plevra boşluğunun açılması,qarın boşluğunun açılması, miokard infarktı kimi müxtəlif ağırlaşmalar qeydə alınmışdır. Müşahidə etdiyimiz xəstələrdə əməliyyatdan sonra da bir sıra ağırlaşmalar müşahidə edilmişdir. Ayrı-ayrı qruplar üzrə  müşahidə olunan ağırlaşmalar Klavien Dindo təsnifati  üzrə  qruplaşdırılmış və müalicə tədbirləri işlənib  hazırlanmışdır.

Nəticələr göstərir ki, ikitərəfli MÇN 280 nəfər xəstənin açıq cərrahi müalicəsi 276 (98,5±0,8%) xəstədə uğurla başa çatdırılmış, 4 (1,4±0,8%) xəstədə ölüm qeydə alınmışdır .

Beləliklə, ikitərəfli MÇN zamanı cərrahi göstərişin və taktikanın düzgün seçilməsi, bu qrup xəstələrin müalicəsində  aşıq cərrahiyyənin  rolunu əhəmiyyətli edir.

Açar sözlər.Mərcanvari nefrolitiaz, pielolitotomiya, nefrolititomiya, işemiya

Ключевые слова: Коралловидный нефролитиаз,пиелолитотомия,нефролитотомия, ишемия.

Key words: staghorn nephrolithiasis, piyelolithotomy, nephrolithotomy, ischemia

SDX-nin ən ağır formalarından biri mərcanvari nefrolitiazdır (MN). MN tezliyi SDX-nin strukturunda 3-30 % təşkil edir(8) . MN ikitərəfli olduqda, həmçinin çoxlu xırda daşlarla (mərçanvari və çoxlu nefrolitiaz MÇN) müşahidə olunduqda müalicə taktikası daha da mürəkkəbləşir.  Son illərə kimə MN müalicəsi ücün  cox saylı müalicə üsulları təkif olunsa da   xəstəliyin müalicəsi  üzrə  bü günə  kimi vahid konsepsiya yoxdur və problem aktual olaraq qalmaqdadir.

İşin məqsədi İkitərəfli  mərcanvari və coxlu nefrolitiazın (MÇN) açıq cərrahi müalicəsi zamanı və əməliyyatdan sonrakı yaxın  dövrdə baş verən fəsadları öyrənməklə əməliyyatın effektivliyini  qiymətləndirmək .

Material və metod. Tədqiqat işində  2005-2021-ci illər ərzində Azərbaycan Tibb Univеrsitеtinin Urоlоgiya kafеdrasının  bazasında  ikitərəfli MCN olan  280 nəfər xəstədə acıq cərrahi müalicənin  yaxın nəticələri araşdırılmışdır.

İkitərəfli MCN klinik qiymətləndirilməsi təklif etdiyimiz təsnifat üzrə aparılmışdır (1) . Bu təsnifat əsasən xəstələri 4 qrupa bölmüşük .

Birinci qrupa- hər iki tərəfdə  MN оlan 140(50,0%) xəstə daxil еdilib. Ikiinci qrupa- yеganə və yaxud yеganə funksiyası оlan böyrəyin MN оlan 40(14,2%) xəstə daxil еdilib. Üçüncü qrupa-  bir tərəfdə MN, digər tərəfdə   isə böyrəkdə, ya sidik axarında tək ya çоxlu ya da çоx yеrli daşları оlan 78(27,8%) xəstə daxil еdilib. Dördüncü  qrupa- bir tərəfində MN, əks tərəfdə isə qеyri  daş mənşəli hidrоnеfrоz və digər xəstəlikləri оlan 22(7,8%) xəstə  daxil еdilib.     

Xəstələrin  131 (46,7%) nəfəri kişi,  149 (53,2%) nəfəri isə qadın olub.  Xəstələr  18-76 yaş arasında (orta yaş 46,5±0,7) olub.

Müşahidə etdiyimiz xəstələr coxlu ikincili fəsadlar və yanaşı gedən xəstəliklərlə ağırlaşmışdır. Əməliyyat önü hazırlıqdan sonra  xəstələrin hamısinda müalicə  acıq cərrahi üsulla aparilmışdır. 

Ümumiyyətlə, hər hansı cərrahi müalicə üsulunun yaxın nəticələri haqqında fikir söyləməyə imkan verən əsas obyektiv göstəricilərdən biri ondan sonrakı ağırlaşmalar və letallıqdır.  İkitərəfli MÇN zamanı əməliyyat olunan xəstələrdə əməliyyatın növü və aparılma texnikasından asılı olaraq formasına, ağırliğına, həmçinin əmələgəlmə tezliyinə görə tamamilə fərqli ağırlaşmalar ola bilər. Araşdırmalarımız göstərir ki, bu fəsadların miqdarı və tezliyi bilavasitə əməliyyatın özündən, əməliyyat olunan böyrəyin parenximasının vəziyyətindən, əməliyyat zamanı parenximada aparılan kəsiklərin sayından və digər invaziv manipulyasiyalardan asılıdır (4).

Bu fəsadlar erkən və geçikmiş olmaqla iki qrupa bölünür. Erkən fəsadlar da öz növbəsində əməliyyatdaxili, əməliyyatdan sonrakı dövrdə olmaqla iki qrupa bölünür.

Əməliyyatdaxili fəsadlara qanaxmalar, əməliyyat zamanı plevra və qarın boşluğunun açılması, həmçinin digər orqanlarda müşahidə edilən fəsadlar aiddir. Əməliyyatdan sonrakı dövrdə ən çox müşahidə edilən erkən fəsadlara əməliyyatdan sonrakı qanaxmalar, xroniki pielonefritin kəskinləşməsi, böyrək çatışmazlığı, tromboembolik fəsadlar, həmçinin yaranın irinləməsi və s. aiddir. Erkən dövrlərdə nadir hallarda təsadüf edilən ağırlaşmalardan sidik və nəcis fistulalarının əmələ gəlməsidir. Bu fəsadlar ən çox residiv daşlarda və paranefral toxumada irinli çapıq dəyişiklikləri (zirehli paranefrit) olan xəstələrdə müşahidə edilə bilər. Gecikmiş fəsadlar dedikdə isə əməliyyatdan sonrakı çapığın vəziyyəti, yuxarı sidik yollarının anatomik və funksional vəziyyətində baş vermiş dəyişikliklər, LSS zədələnməsindən sonra baş verən daralmalar, uzun müddət fəaliyyət göstərən sidik fistulaları, kasaların boynunun çapıqlaşması nəticəsində daralması, böyrək parenximasının sklerozlaşaraq büzüşməsi, ən nəhayət residiv daşların aşkarlanması nəzərdə tutulur. Yuxarıda göstərilən bu ağırlaşmaları da öz növbəsində xəstənin həyatı üçün təhlükə baxımından şərti olaraq 3 qrupa bölmək olar.

Birinci qrupa aid olan erkən fəsadlar xəstənin həyatı üçün birbaşa təhlükə törətmir. Bunlara əməliyyat vaxtı baş verən qarın və plevra boşluğunun açılması, cərrahi yaranın irinləməsi, xroniki pielonefritin kəskinləşməsi, rezidual daşların aşkarlanması kimi fəsadlar aiddir.

İkinci qrupa aid olan erkən fəsadlar xəstənin həyatı üçün birbaşa təhlükə törədir. Bu fəsadlara əməliyyat vaxtı və ondan sonrakı dövrdə baş verən parenximatoz qanaxmalar, bakteremik şok, XPN-nin kəskinləşməsi, mədə-bağırsaq qanaxmaları, ürək qan-damar çatışmazlığı, miokard infarktı, ağ ciyər arteriyalarının tromboemboliyası, aşağı ətraflarda və kiçik çanaqda baş verən tromboflebit aiddir.

Üçüncü qrupa MÇN göra aparılmış cərrahi əməliyyatdan sonra baş verən gecikmiş fəsadlar aiddir. Bu fəsadlara LSS zədələnməsindən sonra baş verən daralmalar, kasaların boynunun çapıqlaşması nəticəsində daralması, böyrək parenximasının sklerozlaşaraq büzüşməsi və residiv daşlar aiddir.

MÇN zamanı cərrahi taktikanın düzgün seçilməsi, əməliyyatın orqansaxlayıcı olması, əməliyyat zamanı daşların maksimal götürülməsi, həmçinin yuxarı sidik yollarında, o cümlədən LSS-də olan konfliktin aradan qaldırılması bu zaman böyrək funksiyasının saxlanılması, ən nəhayət əməliyyat və əməliyyatdan sonrakı dövrün ağırlaşmasız keçməsi aparılmış müalicənin qızıl standartı kimi qiymətləndirilir (.

İkitərəfli MÇN cərrahi müalicəsi zamanı, böyrəyin daşlardan tam təmizlənməsinə və funksiyasının normallaşmasına nail olmaq mümkündür. Bütün bunlar cərrahi müalicəni çox yaxşı nəticələrlə başa çatdırmağa imkan verir.

Lakin araşdırmalarımız göstərir ki, ikitərəfli MÇN görə açıq cərrahi müalicə aparılmış xəstələrdə əməliyyat zamanı və əməliyyatdan sonrakı dövrdə bir sıra ağırlaşmalar müşahidə olunur.

Aşağıdakı cədvəldə ikitərəfli MÇN-ın açıq cərrahi müalicəsi və ondan sonrakı dövrdə baş verən ağırlaşmalar haqqında məlumat verilmişdir (cədvəl 1).

Cədvəl  № 1.

Əməliyyat zamanı baş verən ağırlaşmalar

 

Cədvəldən göründüyü kimi ümumilikdə 280 nəfər xəstədən 45 (16,0±2,2%) nəfərində əməliyyat zamanı müxtəlif ağırlaşmalar qeydə alınmışdır.

Tədqiqatın müzakirəsi.Müşahidələr göstərir ki, əməliyyat zamanı baş verən ən qorxulu ağırlaşmalardan biri daşları çıxararkan kasaların boynunun zədələnməsi nəticəsində baş verən qanaxmadir. Açıq əməliyyatların fəsadlarının analizi göstərir ki, qanaxmalar əsasən çoxlu nefrotomiya tələb edən böyük ölçülü, mürəkkəb formalı MD zamanı aparılan ilkin əməliyyatlarda müşahidə edilir. Çünki bu zaman parenximanın qalınlığı kifayət qədər saxlanılmış olur. Təkrar əməliyyatlar zamanı qanaxma, əsasən ətraf çapıq toxumalardan və dekapsulyasiya olunmuş böyrəkdən gəlir. Digər tərəfdən MN çıxararkən kasaların boynunun cırılması nəticəsində şiddətli qanaxmalar müşahidə olunur.

Qanaxma təhlükəsini nəzərə alaraq ikitərəfli MÇN açıq cərrahi müalicəsi zamanı, tətbiq edilən geniş və çox saylı nefrotomiyalar, həmçinin böyrəkdaxili plastik-rekonstruktiv əməliyyatlar əsasən böyrək arteriyasının müvəqqəti sıxılılması ilə aparılır. Bu manipulyasiya nəinki əməliyyatdaxili qanaxmanı azaldır, həmçinin böyrək parenximasında olan gərginliyi azaltmaqla onun KLS müdaxiləsini yaxşılaşdırır. Nəticədə böyrəyin daşlardan tam təmizlənməsinə imkan yaradır. Buna görə də böyrək arteriyasının sıxılması ilə aparılan əməliyyatlardan sonra işemik zədələnmənin profilaktikası məqsədi ilə digər müalicələrlə yanaşı düzgün antiisemik müalicə tədbirlərinin aparılması da mütləq vacibdir (5).

Qeyd etməliyəm ki, bu ağır qrup xəstələrin cərrahi müalicəsi zamanı aparılan bütün müalicə tədbirlərinə baxmayaraq əməliyyat vaxtı və əməliyyatdan sonrakı dövrdə də qanaxma təhlükəsi qalır. Əməliyyatdan sonrakı dövrdə müşahidə edilən qanaxmalar da erkən və gecikmiş olmaqla iki qrupa bölünür.

Erkən qanaxmlar dedikdə əməliyyat vaxtı və əməliyyat başa çatdıqdan sonra xəstənin intensiv terapiya palatasına köçürülməsi zamanı güclənən parenximatoz hemorragiyalar nəzərdə tutulur. Bu qanaxmalar qan əvəzedicilərinin köçürülməsindən arterial təzyiqin və ya böyrək ləyəninin qan laxtaları ilə tutulması nəticəsində böyrəkdaxili təzyiqin artması ilə əlaqədar yaranır.

Qeyd etməliyəm ki, əməliyyat zamanı və ondan sonra baş verən qanaxmalar yalniz orqanizmdə dövr edən qanin miqdarinin azalmasi ilə nəticələnmir. Qanaxma davam etdikcə orqanizmdə geri dönməyən bir sıra ağır proseslər baş verir. Bunlardan birincisi və ən qorxulusu irinli-nekrotik prosesə və ağır cərrahi travmaya məruz qalmış orqandan davam edən qanaxma zamanı disseminə olunmuş damardaxili laxtalanma sindromunun (DDLS) inkişaf etməsidir

DDLS qan dövranına külli miqdarda laxtalanma sistemi aktivləşdiricilərinin daxil olması, trombositlərin aqreqasiyası, qan laxtalandırma faktorlarının aktivləşərək həddindən çox sərf olunması nəticəsində tükənməsi, qanda mikrotrombların, həmçinin hüceyrə aqreqatlarının yaranması, üzvlərdə və toxumalarda mikrosirkulyasiyanın pozulması, ayrı-ayrı üzvlərin funksiyasının pozulması, hipoksiya, asidoz, distrofiya və infeksiyanın meydana çıxması ilə xarakterizə olunan ümumi patoloji prosesdir.

Bu patoloji prosesin əmələgəlmə səbəbləri müxtəlifdir. Onlardan biri böyük cərrahi travma və onun fonunda davam edən qanaxmadır. DDLS törədən səbəblərin müxtəlif olmasına baxmayaraq, onun patogenezinin əsasında toxumaların və qan damarlarının endotel təbəqəsinin zədələnməsi və trombosit-makrofaq sisteminin pozulması durur. Qanaxmalar anemiyanın yaranmasına,hemotokrit göstəricisinin azalmasına, ağır hallarda isə hemorragik şokun inkişaf etməsinə səbəb olur.

Mikrosirkulyasiyanın pozulması ağ ciyər çatışmazlığına (təngənəfəslik, sianoz, ağ ciyər ödemi, infarktı və ş.), kəskin böyrək çatışmazlığına və ağır hallarda hepatorenal sindromun yaranmasına səbəb olur.

Bizim müşahidəmizdə əməliyyat vaxtı birinci qrupda 5(3,5±1,6%), üçüncü qrupda 4 (5,1±2,4%), dördüncü qrupda 2 (10,0±6,7%), ümumilikdə 11 (3,9±1,2%)  xəstədə zəif qanaxma müşahidə olunmüşdür. Dördüncü qrupda bir xəstədə müşahidə edilən qanaxmanın damar daxili laxtalanma sindromu (DDLS )ilə ağırlaşması həmin xəstədə ölümlə nəticələnmişdir.

Müşahidə etdiyimiz xəstələrdə əməliyyatdan sonra da bir sıra ağırlaşmalar müşahidə edilmişdir (cədvəl 2).

Cədvəl  № 2.

Əməliyyatdan sonra qruplar üzrə baş verən ağirlaşmalar (Klavien Dindo təsnifati, 2009)

Ağırlaşmalar	I qrup  (n=140)	II qrup  (n=40)	III qrup  (n=78)	IV qrup  (n=22)	Cəmi  (n=280)
Xroniki pielonefritin kəskinləşməsi I-sinif	23 16,4±3,2%	8 20,0±6,8%	14 17,9±4,5%	5 22,7±9,7%	50 17,8±2,4%
Yaranin irinləməsi I-sinif	14 10,0±2,6%	5 14,3±5,9%	8 10,2±3,3%	5 22,7±9,7%	32 11,4±2,0%
Xroniki böyrək çatışmazlığının kəskinləşməsi IVa sinif	12 8,5±2,4%	8 20,0±6,8%	7 8,9±3,3%	–	27 9,6±1,8%
Toksiki anemiya II sinif	24 17,1±3,3%	13 32,5±7,8%	14 17,9±4,5%	6 27,2±9,7%	57 20,3±2,5%
Rezidual daş III sinif - IIIb	22 15,7±3,3%	4 10,0±4.7%	16 22,9±5,0	4 20,0±8,9%	46 16,4±2,4%
Ölüm - Vsinif	1 0,7±0,7%	2 5,0±3,9%	–	1 5.0±4,9%	4 1,4±0,7%

 

Cədvəldən göründüyü kimi bu ağırlaşmalardan ən çox təsadüf olunanı xroniki pielonefritin kəskinləşməsidir.

Xroniki pielonefritin kəskinləşməsi şəkərli diabeti olan xəstələrdə daha ağır gedişli olur. Şəkərli diabetin fonunda daşlı pielonefritə məruz qalmış böyrəklərdə iltihabi proses qısa bir müddətdə kəskinləşərək, irinli prosesə çevrilir. Aparılmış əməliyyatdan sonra da pielonefrit hücumları tez- tez təkrarlanır.

Əməliyyatdan sonrakı dövrdə xroniki pielonefritin, XBÇ-nın fonunda 57 (20,3±2,5%) xəstədə toksiki anemiya müşahidə edilmişdir. Anemiyasi olan xəstələrdə qanda hemoqlobinin miqdarı 50-85 q/l (orta miqdar 71,9±0,4 q/l) arasında olmuşdur. Onlardan 10 (3,5±1,1%) nəfərinə əməliyyatdan sonra qan köçürülmüşdür. Qanköçürmə 4 (1,4±0,7%) xəstədə hemodializin fonunda aparılmışdır.

Qeyd etməliyik ki, MÇN cərrahi müalicəsi zamanı bəzən xırda daşları tam təmizləmək olmur. Əməliyyatdan sonra rezidual daşlara təsadüf edilir. MÇN zamanı cərrahi müdaxilədən sonra kifayət qədər böyük problem məhz daşın rezidual fraqmentlərinin qalmasıdır. Bu fraqmentlər həmçinin sonrakı daş əmələgəlmə üçün matrisa rolunu oynayır və ədəbiyyatda qeyd edildiyi kimi açıq cərrahi müdaxilədən sonra 5-30% hallarda rast gəlinir (3). Düzdür rezidual daşlar, aparılmış əməliyyatın fəsadı olmasa da, həm əməliyyatın nəticələrinə, həm də əməliyyatdan sonra bir sıra fəsadların baş verməsinə səbəb olur.

SDX zamanı daşların böyrəkdən xaric edilməsi üçün tətbiq edilən elə müalicə üsulu yoxdur ki, ondan sonra rezidual daşlara rast gəlinməsin. Tədqiqatlar göstərir ki, MÇN-nın DZDL üsulunun tətbiqi ilə aparılan müalicəsi zamanı 58,5% hallarda aşağı qrup kasalarda müxtəlif ölçüdə fraqmentlər qalır. MÇN-ın DZDLvə perkutan nefrostomiya qoymaqla aparılan müalicəsi zamanı isə 71,4% hallarda müsbət nəticələr alınsa da müalicə dövrü bəzən aylarla davam edir və əlavə cərrahi əməliyyatlara ehtiyac olur (6,7,9).

SDX-nin açıq cərrahi müalicəsi zamanı da rezidual daşların qalması ehtimalı qaçılmaz olur. Ədəbiyyatın məlumatına görə seksion nefrolitotomiya zamanı, hətta böyrəyin tam açılmasına baxmayaraq 54,8% xəstədə rezidual daşların olması göstərilir. Eyni zamanda bu əməliyyat zamanı 700 ml qanitirmənin olması da qeyd edilir [8]. Əməliyyat zamanı rezudual daşların böyrəkdə qalması bir çox səbəblərdə asılıdır. Bu birinci növbədə əməliyyat otağının texniki vəziyyətindən, xəstənin ümumi vəziyyətindən, həmçinin MÇN lokalizasiyasından daha çox asılıdır.

Yuxarıda verilmiş cədvəldən göründüyü kimi xəstə stasionardan evə yazılmazdan bilavasitə qabaq aparılan təkrari rentgen və USM zamanı  ümumilikdə    46 (16,4±2,4%) xəstədə rezidual daşın olması aşkarlanıb. Bu zaman rezidual daşların 65% aşağı kasada, 22,5% orta kasada, 12,5% yuxarı kasada lokalizasiya etməsi təsbit edilmişdir. Bu qrup xəstələrdə mərhələlərlə aparılan əməliyyat zamanı bəzən bir tərəf tamamilə daşdan təmizlənir, digər tərəfdə xırda daşın qalması aşkarlanır. Düzdür çoxlu ikincili fəsadlarla müşayiət olunan böyrəklərin bütün KLS dolduran, çox mürəkkəb formalı MÇN zamanı, hər iki tərəfdə aparılan əməliyyatdan sonra bir tərəfdə xırda daşların qalması əməliyyatın nəticələrinə elə də ciddi təsir edə bilmir.

Qeyd etməliyəm ki, SDX-nin cərrahi müalicəsindən sonra aşkar olunan rezidul daşların müalicəsi müxtəlif üsullarla aparılır. Bəzi hallarda DZDL aparılması göstəriş sayılır.

Ədəbiyyat məlumatına görə rezidual daşlar zamanı DZDL aparılması əməliyyatdan ən azı 3 ay sonra olmalıdır [2,9]. Çünki, əməliyyatdan sonrakı 3 ay ərzində böyrəkdə gedən regenerasiya prosesləri zamanı DZDL tətbiqi müxtəlif ağırlaşmalara gətirib çıxara bilər. Digər tərəfdən kiçik rezidual daşlar adətən 3 ay ərzində sərbəst eliminasiya edə bilər ki, əlavə müalicəyə ehtiyac olmaz.

Bizim müşahidəmizdə xəstələrin 16 (11,4±3,0%) nəfərində birinci, 8 (10,2±3,8%) nəfərində üçüncü qrupda olmaqla ümumilikdə 25 (8,9±1,9%) xəstədə xırda daşlar konservativ müalicənin fonunda xaric olmuşdur. Xəstələrdən 10 (7,1±2,4%) nəfərində birinci, 4 (5,1±2,8%) nəfərində üçüncü, 2 (9,0±6,7%) nəfərində dördüncü qrupda olmaqla ümumilikdə 16 (5,7±1,5%) nəfərində əməliyyatdan 2 ay sonra DZDL aparılmış və rezidual daşlar təmizlənmişdir. Xəstələrdən 5 (1,7±1,7%) nəfəri hər hansı təkrari müalicədən imtina etmişdir.  Nəticələr göstərir ki, ikitərəfli MÇN 280 nəfər xəstənin açıq cərrahi müalicəsi 276 (98,5±0,8%) xəstədə uğurla başa çatdırılmış, 4 (1,4±0,8%) xəstədə ölüm qeydə alınmışdır .

Beləliklə, ikitərəfli MÇN zamanı cərrahi göstərişin və taktikanın düzgün seçilməsi, bu qrup xəstələrin müalicəsində  aşıq cərrahiyyənin  rolunu əhəmiyyətli edir.

 

E-mail :[email protected] 

 

ƏDƏBİYYAT - ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

 

1. İmamverdiyev S.B., Talıbov T.A., Əbdürrəhimova V.Y.    İkitərəfli mərcanvari və çoxlu nefrolitiazın təsnifatı və müalicə prinsipləri / Azərbaycan təbabətinin müasir nailiyyətləri, - Bakı: - 2008. № 3, - s. 123-132.

2. Авдошин, В.П.. Андрюхин М.И, Кирюхина Т.А. [и др.]Реабилитация больных мочекаменной болезнью после малоинвазивных вмешательств на почках // Урология, - Москва: - 2013. № 4, - c. 19-23.

3.Акулин, С.М., Яненко Э.К., Константинова О.В.  Анализ осложнений оперативного лечения больных коралловидным нефролитиазом /  // Урология, - Москва: - 2009. № 6, - с. 2-5.

4.Имамвердиев С.Б., Талыбов Т.А.,  Махмудов И.Ф.  Результаты  открытого  хирургического    лечения  двустронного   королловидного  и множественного нефролитиаза. Казанский медицинский журнал-Kazan- 2018, Том  ХCIX, ,№ 4., стр.722-729.

5. Имамвердиев С.Б., Талыбов Т.А.,  Антиишемическая защита при открытых операциях  по поводу  коралловидного    нефролитиаза., Cибирский медицинский   журнал-  Иркутск 2018, № 4., стр.50=53.

6.   Лопаткин, Н.А. Урология. Национальное руководство .- Москва: ГЭОТАР-Медиа, - 2013. - 610 с.

7. Мартов, А.Г. Пенюкова И.В., Москаленко С.А.  [и др.] Дистанционная ударно-волновая литотрипсия камней нижней группы чашечек почки Урология, - Москва: - 2013.№ 2, - c.10-17.

 8. Яненко Э.К., Константинова О.В., Акулий С.М.  Коралловидный нефролитиаз. Методы оперативного лечения, осложнения и их профилактика / Урология, - Москва: - 2009. № 6, - с. 62-67.

9. Chung, V. Turney B. The success of shock wave lithotripsy (SWL) in treating moderate-sized (10-20 mm) renal stones., Urolithiasis, - 2016. v. 44, no 5, - p. 441–444.

 10.   Clavien, P. Barkun J., de Oliveira M. et al.The Clavien-Dindo classification of surgical complications: five-year experience, Ann Surg, - 2009. v. 250, no 2, - p. 187-196.