TOKSİK DOZA ANLAYIŞI MÜASİR KONTEKSTDƏTOKSİK DOZA ANLAYIŞI MÜASİR KONTEKSTDƏ

02-02-2022

Xülasə: Məqalədə toksik maddələrin dozadan asılı olaraq canlı orqanizmə təsiri öz əksini tapmışdır. Həmçinin orqanizmə təsirinə görə dozaların və həmin dozalarda yaranmış toksik təsirlərin izahı verilir. Toksikologiyada istifadə edilən doza terminlərinin xüsusiyyətləri beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş göstəricilər əsasında xarakterizə olunur. Ümumiyyətlə, məqalədə toksik maddənin orqanizmə daxil olması nəricəsində yaranmış təhlükəsizlik riskinin qiymətləndirilməsində doza anlayışının rolu haqqında ətraflı məlumat verilir.

Doza (Yunanca dosis - porsiya) anlayışı hər hansı bir maddənin birdəfəlik qəbul miqdarı göstəricisidir. Tibbdə canlı orqanizmə maddənin daxil edilməsi dozası kütlə, həcm və ya bioloji vahidlərlə ifadə olunur. Müxtəlif ölkələrin farmakopeyalarında təsiredici maddənin birdəfəlik və ya sutkalıq dozaları göstərilir.  Doza termini tibbdə terapevtik, farmakologiyada effektiv, farmakokinetikada ekvivalent, farmakoterapiyada zərbə və s. dozaları şəklində istifadə olunur. Toksikologiyada istifadə edilən doza termini özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Toksik doza kimyəvi birləşmənin canlı orqanizmə düşdükdə orada toksik effekt yaradan miqdarıdır. Toksik doza toksikantın kütlə vahidinin orqanizmin kütlə vahidinə nisbəti (mq/kq) ilə ifadə olunur. Toksik qatılıq məruz qaldıqda toksik effektlə nəticələnən maddənin həcm (kütlə) vahidində olan miqdarıdır və toksikantın kütlə vahidinin mühitin (su, hava və s.) həcm vahidinə nisbəti (mq/l və ya qr/m³) ilə ifadə olunur [1].

Toksik doza kimyəvi maddənin zərərləri ilə əlaqədar toksikoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilir və beynəlxalq qəbul edilmiş LD₅₀, LC₅₀, ADI,  LOAEL, NOAEL, NOAEC, T₂₅, BMD, EC₅₀, NOEC, DT₅₀ və s. göstəriciləri ilə xarakterizə olunur. Bunlardan ən geniş istifadə edilən dozalar aşağıdakılardan ibarətdir.  

LD₅₀(Lethal Dose 50%) – Ölüm dozası. Bu testlər ilk dəfə 1927-ci ildə diqoksinin təsirinə müvafiq bioloji fəal maddələrin toksikliyinin müəyyən edilməsi üçün istifadə edilmişdir və “50% təcrübə heyvanlarının məhvinə gətirib çıxaran statistik etibarlı doza” kimi qiymətləndirilmişdir. Ölçü vahidi kimi çox zaman mq/kq bədən çəkisi ilə hesablanır. Ölüm dozası maddənin orqanizmə daxil olma yolundan asılı olur. Məs., bir çox toksik birləşmələr inyeksiya ilə yeridilməyə nisbətən peroral qəbul zamanı daha az toksiklik nümayiş etdirirlər [2].

LC₅₀ (Lethal Concentration 50%) – Ölüm qatılığı. Tənəffüslə baş verən inhalyasion toksiklik uçucu və ya qaz şəklində olan zəhərin havada qatılığı ilə xarakterizə edilir və ölümcül qatılıq kimi (mq/l və ya qr/m³) ifadə olunur.

LD₅₀ və LC₅₀ məxsusi olaraq kəskin toksiklik tədqiqatlarından alınır. LD₅₀ və LC₅₀ vahidləri aşağıdakı kimi anlaşılır: LD₅₀ – tətbiq olunan hər kq bədən çəkisinə düşən neçə mq kimyəvi maddə deməkdir; LC₅₀ – tənəffüs yolu ilə qəbul olunan maddənin havada təyin edilən qatılığıdır. Bəzən milyon hissə (ppm) ilə də ifadə olunur.

LD₅₀ və LC₅₀ göstəricilərinin aşağı ədədi qiymət alması kəskin toksikliyin daha yüksək həddini göstərir.

DD (Dose Descriptor) – Təsvir olunan doza. Toksikologiyada kimyəvi birləşmənin yaratdığı spesifik effekt ilə onun tətbiq olunan dozası arasındakı qarşılıqlı əlaqəni nəzərdə tutur.

PDE (Permitted Daily Exposure) – Gündəlik icazəli məruzqalma. İnsanın həyat boyu gündəlik qəbul edə biləcəyi və mənfi nəticələrə gətirib çıxarmayacağı hər hansı kimyəvi maddənin dozasıdır. İnsanın həyatı boyu qəbul edilməsi nəzərdə tutulan kimyəvi maddələrin, o cümlədən xroniki xəstələrin qəbul edəcəyi dərman vasitələrinin tərkibinə daxil olan aktiv inqredientlərin (API – Active Pharmaceutical Ingredient) və köməkçi maddələrin toksikoloji qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilir.

ADI (Acceptable Daily İntake) – Məqbul gündəlik qəbul. Kimyəvi maddənin təhlükə riskinin qiymətləndirməsində çox əhəmiyyətli anlayışdır. İnsanın həyatı boyu gündəlik qəbul edilə bilən kimyəvi maddənin (qidalarda və ya içməli suda) maksimum miqdarının onun sağlamlığına heç bir təhlükə riski olmadan müəyyən edilməsi ilə ölçülür. Qida əlavələri, qidada pestisidlərin və veterinar preparatların qalıqları üçün tətbiq edilir.

ADI təcrübə heyvanları üzərində aparılan uzun müddətli (in vivo) tədqiqatlar nəticəsində yan effektlərin müşahidə edilmədiyi NOAEL əsasında müəyyən edilir. ADI mq/kq bədən çəkisi/gündəlik və ya mq/kq bədən çəkisi kimi ifadə olunur [3].

ADI göstəricisi maddənin uzun müddətli (in vivo) qəbulu ilə əlaqədar NOAEL göstəriciləri əsasında aşağıdakı kimi hesablanır: ADI = NOAEL / UF; burada, UF –  Güvənlik və ya qeyri-müəyyənlik faktoru (Safety or Uncertainty Factor)

– Karsinogenlik (siçan): NOAEL = 10 mq/kq bədən çəkisi/gündəlik

ADI = 10 (mq/kq bədən çəkisi/gündəlik) /100 = 0.1 (mq/kq bədən çəkisi/ gündəlik)

Bu onu göstərir ki, bədən çəkisi 70 kq olan insan üçün kimyəvi maddənin 7 mq-dan (70‧0.1) az dozasının gündəlik qəbul edilməsi məqbuldur [4].

LOAEL (Lowest Observed Adverse Effect Level) – Müşahidə olunan ən aşağı yan təsir səviyyəsi. Kimyəvi birləşmənin insan və heyvan orqanizminə ən aşağı mənfi təsir göstərən ən kiçik dozası. Başqa sözlə desək, təcrübə və müşahidələr zamanı eyni növdən kontrol (normal) orqanizmlər ilə müqayisədə funksional və ya orqanizmin tamlığında hər hansı şəkildə dəyişikliklər, inkişafda və boyatmada fərqlilik nəzərə çarpan dozadır.

Bəzən təkrar doza toksiklik tədqiqatlarından (28 gün təkrar doza toksiklik tədqiqatı, 90 gün təkrar doza toksiklik araşdırılması və ya xroniki toksiklik) və işin gedişinə görə reproduktiv toksiklik tədqiqatlarından yalnız LOAEL əldə edilə bilər. Yan effektlərin müşahidə olunmayan səviyyəsi NOAEL-lər müəyyən edilə bilmirsə, LOAEL, nəticə təsiri olmayan səviyyə (DNEL) kimi insanlara təhlükəsizlik məruzqalma dozasını əldə etmək üçün də istifadə olunur. Bununla yanaşı, daha yüksək qiymətləndirmə amillərinin tətbiq edilməsi tələb olunur [5].

NOAEL (No Observed Adverse Effect Level) – Yan effektlərin müşahidə olunmayan səviyyəsi. Kimyəvi birləşmənin insan saglamlığına nəzərə çarpan zərərli təsir göstərməyən maksimal dozası. Adətən, 1 mq maddənin 1 kq bədən çəkisinə nisbəti ilə ölçülür.

NOAEL çox əhəmiyyətli göstəricidir. Bu göstəricilər nəticə təsiri olmayan səviyyə (DNEL), peşə məruzqalma həddi (OEL) və məqbul gündəlik qəbul (ADI) kimi insanların təhlükəsizliyə məruzqalma dozasını əldə etmək üçün istifadə olunur.

NOAEL vahidləri dermal təmas və peroral yolla qəbul  üçün mq/kq gündəlik və ya ppm-dir. İnhalasiya üçün bunun əvəzinə NOAEC istifadə olunur. Vahid mq/l/6 saat/günola bilər.

Daha yüksək NOAEL və ya NOAEC aşağı sistem toksikliyini və ya daha az xroniki toksikliyi göstərir.

TTC (Threshold of Toxicological Concern) – Toksikoloji təhlükə həddi və ya eşik toksikoloji təhlükə. Qida maddələrində aşkar edilmiş, lakin toksikliyi naməlum maddələrin təhlükəsizliyini qiymətləndirmək üçün praktik və elmi cəhətdən etibarlı bir metodikadır.Maddənin kimyəvi quruluşu məlum olduqda və onun insana peroral təsirinin nisbətən aşağı olduğu təxmin edildiyi zaman maddələrin risk qiymətləndirilməsini təftiş etmək və prioritetləşdirmək üçün hazırlanmışdır. TTC yanaşması məhdud kimyəvi spesifik zəhərlənmə məlumatları olduqda və gen toksiklik üçün struktur xəbərdarlığı olan və ya olmayan maddələr üçün, xərçəng və xərçəngdən kənar məqamlar üçün tətbiq edilə biləcəyi zaman istifadə olunur.Nəzəri olaraq onkoloji risklə əlaqədar qarışığın gentoksikoloji təsir səviyyəsi: həyat müddəti ərzində təsir nəticəsində 100000 pasient üçün 1 əlavə xəstəlik.

NOEL (No Observed Effect Level) – Müşahidə olunmayan təsir səviyyəsi. NOAEL məxsusi olaraq təkrarlanan doza toksiklik tədqiqatlarından (28 gün təkrar doza toksiklik tədqiqatı, 90 gün təkrar doza toksiklik araşdırması və ya xroniki toksiklik) və reproduktiv toksiklik tədqiqatlarından əldə edilir.

NOEL isə test üçün təhlükəsiz doza seçimində istifadə edilir. İnsanda “təhlükəsiz” doza səviyyəsini müəyyən etmək üçün (məs., Məqbul gündəlik qəbul ADI və ya Eşik limit dəyəri TLV) NOEL təhlükəsizlik faktoru (SF – Safety Factor) və ya qeyri-müəyyənlik faktoruna (UF) bölünür: NOEL = SF / UF [6].

TLV (Threshold Limit Value) – Eşik limit dəyəri və ya təhlükəsizlik hədd göstəricisi. Çox zaman iş yerlərində və istehsal sahələrində peşə xəstəliklərinin profilaktikası məqsədləri ilə müəyyən kimyəvi maddələrin havadakı qatılığının icazə verilən normativ hədd göstəricilərini aşmaması üçün istifadə edilir. Normal atmosfer təzyiqində 25°C temperaturda havanın uçucu kimyəvi maddələr və ya qazlar ilə çirklənməsi milyon hissə (ppm) ilə ifadə olunur.

LOEL (Lowest Observed Effect Level) – Müşahidə olunan ən aşağı təsir səviyyəsi. Başqa sözlə, təcrübə qrupu ilə kontrol qrup canlı orqanizmlər arasında fərqli nəticələrin müşahidə olunduğu ən aşağı dozadır. LOEL və ya LOAEL dozaları NOEL və ya NOAEL dozalarından daha yüksək doza hesab edilir.

T₂₅ (a dose measure assumed to relate to a 25% increase in tumour incidence) –Heyvanlarda şiş xəstəliyinin əlavə olaraq 25% artmasını nəzərdə tutan doza və ya qatılıq. T₂₅ dozası kanserogenlərin təsnifatında maddənin kanserogen aktivliyini qiymətləndirmək üçün istifadə edilir.

BMD   (Benchmark Doses) – meyar doza və ya BMD₁₀ (Doses with 10% extra cancer risk) – Əlavə 10% xərçəng riski olan doza. Etalon doza BMD yan təsirə qarşı əvvəlcədən nəzərdə tutulan təsir sürətinin dəyişməsinə səbəb olan doza və ya qatılıqdır. Reaksiyanın əvvəlcədən düşünülmüş belə dəyişməsi etalon və ya kontrol cavab BMR (Benchmark Response) adlanır. BMR nəzarət qrupuna nisbətən yan təsir effektinə nümunənin fasiləsiz və ya miqdari tətbiqindən asılı olaraq cavab reaksiya sürətinin 5% və ya 10% dəyişməsini göstərir. Yanaşma toksikologiyada gediş nöqtəsi POD-un xərçəng üçün təyininə yanaşma ilə uyğunluq təşkil edir [7].

Bəzi kimyəvi maddələr ən kiçik məruzqalma dozasında belə kanserogen risklərə səbəb ola bilərlər. Belə maddələrin kimyəvi risk qiymətləndirilməsi üçün müşahidə olunmayan yan effektlər - ənənəvi NOAEL qəbul edilə bilməz. Bu zaman T₂₅ və BMD₁₀ dozalarının ədədi göstəricilərindən istifadə olunur.

Hazırda BMD yanaşma ABŞ-da “doza-cavab” reaksiyasının qiymətləndirilməsi və Avropada qida məhsullarının təhlükəsizlik riskinin qiymətləndirilməsi üçün üstünlük verilən üsullardan hesab edilir [8].

Kritik effekt və BMR müəyyən edildikdən sonra, “doza-cavab” reaksiyası məlumatlarına uyğunlaşmaq və meyar dozanı (BMD) qiymətləndirmək üçün fərqli riyazi modellər tətbiq olunur.

       Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir qəbul edilmiş modelin təxmin edilən BMD üçün etibarlılıq intervalı ilə nəticələndiyini nəzərə almaq lazımdır. Statistik modeldən əldə etdiyimiz BMD sabit bir rəqəm yox, bir aralıq diapozonudur.

Ümumiyyətlə, insan sağlamlığını hesablamaqla qiymətləndirmək üçün etalon doza (aşağı güvən həddi) BMDL istifadə edilir. BMDL, təsirin BMR-dən daha kiçik olduğu bir doza kimi qəbul edilə bilər [9].  

Risk qiymətləndirilməsində BMDL-in istifadəsi aşağıdakı kimi aparılır. BMDL-nin hesablanmasının əsas məqsədi, onu insan həyatı boyunca (həssas alt qruplar daxil olmaqla) gündəlik bir peroral və ya dermal məruzqalma səviyyəsini təxmin etmək üçün istifadə etməkdir ki, bu da bütün ömür boyu zərərli təsirlər riskinin olmamasıdır.

RfD və ya DNEL və ya ADI = POD (NOAEL və ya BMDL) / UF

RfD və ya DNEL tapıldıqdan sonra məruzqalma riskinin məqbul olub olmadığını müəyyən etmək üçün insanın sağlamlıq vəziyyəti faktiki və ya təxmin edilən məruzqalma səviyyəsi ilə müqayisə edir.  

EC₅₀ (Median Effective Concentration) – Orta təsirli qatılıq və ya doza. Əsasən ekotoksikologiyada istifadə edilir. Tədqiq edilən nümunənin yosunların böyüməsinin və ya Dafniya immobilizasiyanın 50% azalmasına səbəb olan dozasıdır. Çox zaman suyun kəskin toksikliyinin öyrənilməsində (Biotestlərdə) və kimyəvi birləşmənin ətraf mühitə vura biləcək kəskin toksiklik sinfinin müəyyən edilməsində istifadə edilir [10].

NOEC (No Observed Effect Concentration) – Ətraf mühitə (su, torpaq) təsiri müşahidə olunmayan qatılıq və ya doza. Adətən xroniki su hövzəsi zəhərlənmələri və torpaqdakı toksiklik tədqiqatlarında istifadə edilir. NOEC dəyərləri maddənin ekoloji təhlükə təsirinin proqnozlaşdırılması üçün əhəmiyyətlidir.

DT₅₀ (Half-life) – Maddənin ətraf mühitdə (su, torpaq, hava) parçalanaraq qatılığının 50% azalması üçün tələb olunan zamandır. Maddənin davamlılığının qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilir. 

DNEL (Derived No-Effect Level) – Nəticə təsiri olmayan səviyyə. İnsanların məruz qalmaması tələb olunan kimyəvi təsir səviyyəsidir. İnsan sağlamlığı riskinin qiymətləndirilməsində, məruz qaldığı və ya qalacağı ehtimalı bilinən hər bir insan populyasiyasının məruzqalma səviyyəsi müvafiq əldə edilmiş təsirsiz səviyyəsi (DNEL) ilə müqayisə olunur. Kimyəvi maddənin insanlar üçün riski, qiymətləndirilən məruzqalma səviyyələri müvafiq DNEL-dən çox olmadığı təqdirdə nəzarət / məqbul hesab edilə bilər (yəni, məruzqalma təxminləri / DNEL <1) [11].

POD (Point of Departure) – Gediş nöqtəsi. Toksikologiyada eksperimental məlumatlardan və ya gözlənilən aşağı effekt səviyyəsinə uyğun gələn və ya effekt müşahidə olunmayan məlumatlar əsasında toksikoloji dozadan asılı cavab əyrisi nöqtəsi olaraq təyin edilir. Toksikoloji referans doza RfD və ya referans qatılığa RfC uyğun ekstrapolyasiyanın başlanğıcını qoyur.

RfD  (Toxicological Reference Dose) – Toksikoloji referans doza. Gündəlik peroral qəbul və ya dermal təsir etməklə, insanın bütün həyatı boyu zərərli təsirlər riski müşahidə edilməyəcək ehtimalının qiymətləndirilməsi. Ölçü vahidi gündəlik mq/kq bədən çəkisi və ya mq/kq-dır. 

RfC (Toxicological Reference Concentration) – Toksikoloji referans qatılıq. İnsanlara gündəlik (həssas alt qruplar daxil olmaqla) tənəffüs yolları vasitəsilə təsir etməklə, onun bütün həyatı boyu zərərli təsirlər riski müşahidə edilməyəcək ehtimalının qiymətləndirilməsi. Ölçü vahidi mq/l və ya milyon hissə (ppm)-dır. 

RfD əldə etmək üçün istifadə edilən ən geniş yayılmış POD, müşahidə olunmayan mənfi təsir səviyyəsi (NOAEL), ən aşağı müşahidə edilən mənfi təsir səviyyəsi (LOAEL) və ya statistik kontrol dozadır (BMD).

HQ (Hazard Quotient) – Təhlükə əmsalı. Maddənin mənfi təsirlərin gözlənilmədiyi səviyyəyə potensial məruzqalma münasibətidir. Əsasən ABŞ EPA (United States Environmental Protection Agency) tərəfindən hava toksiklərinin sağlamlıq risklərini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. HQ kəmiyyətinin vahidə bərabər və ya aşağı ədədi qiymət alması mənfi təsirlərin baş vermə ehtimalının olmadığını və onun cüzi bir təhlükə kimi qiymətləndirilməsini göstərir.

RQ (Risk Quotient) – Risk əmsalı. Məruzqalmanın qiymətləndirilməsinin effektin qiymətləndirilməsinə nisbəti ilə müəyyən edilir:                                                   Risk əmsalı RQ = Məruzqalma / Toksiklik.

Əsasən ABŞ EPA tərəfindən pestisidlərin ekoloji riskini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur.

MOE (Margin of Exposure) – Məruzqalma marjası. Heyvanlar üzərində toksikoloji təcrübələr nəticəsində əldə edilmş müşahidə olunan yan effektlərin yoxluq səviyyəsinin (NOAEL) proqnozlaşdırılan və ya təxmin edilən insanın məruzqalma səviyyəsinə və ya dozasına nisbətidir. Ümumi şəkildə insan sağlamlığı riskinin (kosmetik inqredientlər, qidada kənar qarışıqlar və s.) qiymətləndirilməsində istifadə olunur.

Sağlamlıq həddinə malik kimyəvi maddə üçün (yəni gentoksik və kanserogen deyil), bir MOE > = 100 ümumən qoruyucu hesab olunur. Müəyyən edilməsi “MOE = NOAEL / hesablanmış məruzqalma dozası” düsturu ilə yerinə yetirilir və mq/kq bədən çəkisi/gün və ya milyon hissə (ppm) ilə ifadə olunur.

MOS (Margin of Safety) – Təhlükəsizlik marjası. MOE-dən 3 xüsusiyyətinə görə fərqləndirilir: 1. Təhlükəsizlik marjası (MOS) populyasiyanın 1%-i üçün ölüm dozasının populyasiyanın 99%-i üçün effektiv dozasına nisbəti (MOS = Lethal Dose 1% / Effective Dose 99% və ya MOS = LD₁ / ED₉₉) ilə qiymətləndirilir. Əczaçılıq sənayesində dərman təhlükəsizliyini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur; 2. Təhlükəsizlik marjası (MOS), heyvan toksikologiyası tədqiqatlarından alınan müşahidə olunmayan mənfi təsir səviyyəsinin (NOAEL) nisbətinin proqnozlaşdırılan və ya təxmin edilən insanın məruzqalma səviyyəsinə və ya dozasına nisbətidir ki, bu da MOE-yə bərabərdir. Çox zaman kosmetik maddələrin təhlükəsizliyini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur: MOS = NOAEL / Təxmini məruzqalma dozası. Sağlamlıq həddinə malik kimyəvi maddə üçün (yəni gentoksik və kanserogen deyil), bir MOS > = 100 ümumən qoruyucu hesab olunur; 3. Təhlükəsizlik marjası (MOS), əldə edilən istinad dozasının (yəni ADI, RfD, DNEL) proqnozlaşdırılan və ya təxmin edilən insanın məruzqalma səviyyəsinə və ya dozasına nisbətidir: MOS = Referans Doza / Təxmini məruzqalma dozası.  Minimum tələb > 1-dir [12].

MOE və MOS kimyəvi maddənin risk qiymətləndirilməsində çox əhəmiyyətli anlayışlardır və maddələrin kimyəvi təhlükə riskini xarakterizə edirlər.

Avropa Birliyi Cəmiyyətinin Peşə Marağının Limitləri (OELs - EU Occupational Exposure Limits) – Avropada kimyəvi maddələr üçün iki növ peşə məruzqalma həddi mövcuddur: AB ictimaiyyətinin məruzqalma limitləri və milli məruzqalma limitləri. İcma məhdudiyyətləri Avropa İş və Sağlamlıq Agentliyi (European Agency for Safety and Health at Work) tərəfindən müəyyən edilir. Üzv dövlətlərdən, İcma dəyərləri nəzərə alınmaqla sadalanan kimyəvi maddələr üçün milli peşə məruzqalma həddi dəyərlərini təyin etmələri tələb olunur. Milli məruzqalma həddi dəyərləri isə cəmiyyət dəyərlərindən fərqli ola bilər.

 

ƏDƏBİYYAT - ЛИТЕРАТУРА– REFERENCES:

 

1.Qarayev E.A., Hüseynquliyeva K.F. Ksenobiotiklərin toksikliyinin qiymətləndirilməsinə müasir yanaşmalar // Azərb. Tibb J., 2021, 2, s. 95-100.
2.Balls M., Fentem J.H. The on-going process to replace the LD50 test // Human Innovations and alternatives, 7, 544-547, 1993.
3.EEC (1967) Council Directive 67/548/EEC of 27 June 1967 on the approximation of laws, regulations and administrative provisions relating to the classification, packaging and labeling of dangerous substances // Official Journal of the European Economic Community 196, 1-98 p.
4.Globally harmonized system of classification and labelling of chemicals (GHS). Eighth revised edition. United Nations, New York and Geneva, 2019. https://unece.org/ghs-rev8-2019
5.M.R.Stephens, N.S.Mak. History of the 3Rs in Toxicity Testing: From Russell and Burch to 21st Century Toxicology. Well Being International, 19, 1, 2013.
6.Judson, R. R. Kavlock , M. Martin et al. Perspectives on Validation of High-Throughput Assays Supporting 21st Century Toxicity Testing / // ALTEX, 2013, v. 30,  p. 51-66.
7.OECD. Environmental Health and Safety Monograph Series on Testing and Assessment No. 19: Guidance Document on the Recognition Assessment and Use of Clinical Signs as Human Endpoints for Experimental Animals Used in Safety Evaluation, 39 p. – Paris, France: Organization for Economic Cooperation and Development, 2000.
8.OECD. OECD Guidelines for the Testing of Chemicals No. 420: Acute Oral Toxicity – Fixed Dose Procedure, 14 pp. – Paris, France: Organization for Economic Cooperation and Development, 2001.
9.OECD. OECD (2001). Test Guideline 425. Acute Oral Toxicity – Up-and-Down Procedure.
10.Directive 2010/63/EU of The European Parliament and of The Council of 22 September 2010 on the protection of animals used for scientific purposes, L 276/52, Art. 13.
11.https://www.sciencedirect.com/topics/pharmacology-toxicology-and-pharmaceutical-science/acceptable-daily-intake
12.US EPAhttps://www.epa.gov